Ці ёсць небяспека ўзнікнення цэнзуры новага тыпу і якую цэнзуру наогул можна лічыць «дапушчальнай»? Распавядае вядомы культуролаг і медыяэксперт Максім Жбанкоў у межах праекта “Маё права”.
Лічбавае грамадства, інтэрнэт, камп’ютары і тэлефоны з выхадам у сусветную сетку змянілі мадэль спажывання інфармацыі. Змены тычацца ўсіх — дарослых, дзяцей, людзей сталага веку. Пажылыя людзі стасуюцца з родзічамі ў іншых краінах па скайпе, а ультрагукавая дыягностыка дазваляе паглядзець на яшчэ не народжанае дзіця.
Лічбавы свет спарадзіў і новыя небяспекі. Гэта і незвычайны распаўсюд «фэйкавых навінаў» (зрэшты, тое было і раней, але ў меншых маштабах, толькі называлася «качкамі»). Узнікла азначэнне «эпоха постпраўды», калі гістарычныя факты змінаюцца пад цяжарам іх інтэрпрэтацый. Многія дзяржавы непакояцца «перапісваннем гісторыі», асабліва ў гэтым шчыруе Расія. Спраўдзіліся і антыўтапічныя прагнозы, калі спецслужбы могуць сачыць за грамадзянінам праз яго мабільны тэлефон, а азначэнні «інфармацыйная вайна» і «абарона інфармацыйнай прасторы» сталі далёка не фантастыкай.
Віктар Марціновіч: Апошні год для Праўды
Многія дзяржавы задумаліся, як гэтую «вольніцу» абмежаваць. Паўстала небяспека ўзнікнення цэнзуры новага тыпу. Але пад інфармацыйнай навалай задумаліся і многія грамадзяне: можа, цэнзура сапраўды карысная? Нібыта яна ўсё роўна так ці інакш прысутнічае нават у самых дэмакратычных краінах. Тое ж абмежаванне для фільмаў і спектакляў «18+» — гэта ж таксама можна назваць цэнзурай? А цэнзура ў «інфармацыйнай вайне» ў мэтах нацыянальнай бяспекі — ці гэта кепска?
Максім Жбанкоў
Дык якую цэнзуру можна назваць «дапушчальнай»? Ці ёсць такая ўвогуле? Культуролаг і медыяэксперт Максім Жбанкоў лічыць, што нельга называць тое ж «18+» праявай цэнзуры.
— Калі мы кажам пра ўзроставыя абмежаванні, гаворка ідзе пра адзін з механізмаў культурнага рынку. Гэта максімальна дакладнае пазначэнне мэтавай, нішавай аўдыторыі. Гэтак жа, як абазначэнні жанраў, што ў нейкім сэнсе спрашчаюць і агрубляюць сэнс фільма, але дапамагаюць зразумець, пра што гаворка і ці гатовыя вы выдаткаваць на яго час. Гэтак і ўзроставыя межы дапамагаюць публіцы не памыліцца з выбарам, больш дакладна ўявіць, што і як. Самі па сабе гэтыя рамкі ўзнікаюць не проста так, а як вынік пэўнага псіхалагічнага і культурнага сканавання канкрэтных спажывецкіх груп і, адпаведна, абазначэння спажывецкіх прэферэнцый.
Каб не было так, як гадоў дзесяць таму, калі на спектакль тэатра «ІнЖэст» настаўніца прывяла пяцікласнікаў і была шакаваная, пабачыўшы аголеных акцёраў.
Гэтыя абазначэнні на самай справе сегментуюць рынак. Яны не скажаюць задумы аўтара, не парушаюць кампазіцыі твораў, яны проста пазначаюць «месца на палічцы». Цалкам ясна, што ёсць паліцы вышэйшыя, куды маленькія дзеці не могуць дацягнуцца. Гэта натуральны, нармальны момант, і ніякай дыскрымінацыі тут няма.
Цэнзура ж — зусім іншае. Цэнзура ў культуры — гэта жорсткая сістэма забаронаў, жорсткі падзел культурных прадуктаў на «пажаданыя» і «непажаданыя». Часцей за ўсё гэтае «пажаданае» аказваецца сувымернае альбо інтарэсам кіруючай палітычнай структуры, альбо (ці адначасова з гэтым) вызначаным культурным, светапоглядным, рэлігійным стандартам, што распаўсюджаныя ў грамадстве. З гэтага пункту гледжання цэнзура можа быць успрынятая як валявая праполка культурнага поля, падзел культурнай прасторы на «жаданае» і «непажаданае», на «карыснае» і «шкоднае». То бок цэнзура — гэта адна з праяў аўтарытарнай і рэпрэсіўнай культурнай палітыкі.
— Ва ўсіх на слыху сітуацыя з мастаком Кузьмічом, які зладзіў арт-інтэрвенцыю: раздзеўся на знак пратэсту супраць цэнзуры. У Нацыянальным цэнтры сучаснага мастацтва яму, можа быць, жартам, сказалі: «Абы не было эрэгаваных чэлесаў. Астатняе можаце рабіць». І ў гэтым ён пабачыў цэнзуру.
— Выпадак з Кузьмічом мне падаецца вельмі сугучным з сітуацыяй Севярынца ў ПЭН-цэнтры. Як слушна заўважыў Мікалай Халезін, Севярынец «памыліўся тусоўкай». Роўна як і Кузьміч, на маю думку, свядома пазначыў у якасці канфлікту тое, што на самай справе было вядома. Ёсць дзяржаўная выставачная пляцоўка, ёсць дзяржаўная культурная палітыка, натуральна, у іх ёсць прыярытэты. Ці Кузьміч быў настолькі наіўны і лічыў, што такая пляцоўка акажацца адкрытай яго бязмежным эксперыментам? Вядома ж, не. У пляцоўкі ёсць свае правілы, ёсць свой фармат.
Гэта ўсё роўна што прыйсці на оперу у Оперны тэатр, выбегчы на сцэну і станчыць панкаўскі танец. Таксама ж свабода творчасці? Але ў дадзеным кантэксце абсалютна лішняя, празмерная і, больш за тое, прынцыпова не сумяшчальная з характарам пляцоўкі. Я думаю, з Кузьмічом атрымалася тое ж, што з Севярынцам: прынцыповая нестыкоўка.
Калі казаць пра рэзанансныя культурніцкія акцыі, можна згадаць скандальны перформанс у Асвенціме: некалькі маладых людзей, у тым ліку беларусы, арганізавалі загадкавае дзеянне, сэнсу якога не зразумеў ніхто, уключаючы палову ўдзельнікаў. Мне здаецца, гэта прыклад такога ж кшталту — не тое месца, не тая лексіка, не той слоўнік, не тая кампазіцыя, не тая рэжысура. У выніку падзеі не адбываецца або падзея становіцца скандальнай і набывае характар малаасэнсаванага набору рухаў — прычым з усіх бакоў.
— Найбольш знаёмыя нам праявы цэнзуры — часы СССР. Цэнзура была жорсткай, але калі яна знікла, наш рынак апанавалі творы «трэцяга гатунку»: гвалт, забойствы і іншае. Гэта прымушае некаторых думаць: а можа, у цэнзуры была і станоўчая роля, бо да нас з Захаду не даходзіла адкрытае фуфло?
— Абараняцца ад чужога смецця, засцерагаючы сваё смецце, — не клопат пра культурны ўзровень насельніцтва. У СССР сапраўды існавала вельмі жорсткая цэнзура, якая стварала рэальнае поле для беспакаранай дзейнасці разнастайных літаратурных, музычных кіношных і іншых графаманаў. Абараняючыся ад, як гэта тады называлася, «буржуазнай масавай культуры», сістэма стымулявала творчасць айчынных пасрэднасцяў, якія таму і атрымлівалі «зялёнае святло», што нікога патурбаваць не маглі. Гаворка ішла пра аднаўленне лаяльнай культуры, а лаяльная культура — па вызначэнні культура беспраблемная, культура неэксперыментальная, канфармісцкая, трывіяльная. А любы больш-менш яскравы талент, які прабіваўся скрозь асфальт камуністычнай ідэалогіі, аказваўся эстэтычным дысідэнтам. Так дысідэнтам стаў Уладзімір Высоцкі — анамальны талент, які фактычна трапіў пад цэнзурную забарону, існаваў у напаўлегальным статусе як аўтар і выканаўца. Гэтак жа непажаданымі аказаліся Андрэй Таркоўскі, Васіль Аксёнаў, Іосіф Бродскі… Ды каго ні назаві з яскравых персанажаў познесавецкай альтэрнатыўнай культуры — яны ўсе вымушана траплялі ў шэраг забароненых, непажаданых, «адрэдагаваных» савецкай сістэмай культуры. Казаць пра тое, што гэта добра, па-мойму, няма ніякага сэнсу.
А ў часы перабудовы адбылося знішчэнне манаполіі дзяржавы на культурны трафік, на стварэнне, тыражаванне і ўзнаўленне культурных прадуктаў. І гэта, я думаю, правільна і цалкам справядліва. Мы трапілі ў сітуацыю нармальнага культурнага рынку, для якога характэрная канкурэнцыя, а не лабіраванне «сваіх», характэрнае пастаяннае абнаўленне рэпертуару, сегментаванне прадукцыі і падзел гэтай прадукцыі па якасці. Гэта азначае існаванне прастадушнага народнага глядзелава і чытва; узроўнем вышэй — больш сур’ёзная аўтарская прадукцыя, «попс для разумных»; далей — інтэлектуальнае кіно і тэксты; і, нарэшце, эксперыментальныя, адкрыта лабараторныя вопыты, якія можна ўмоўна назваць элітарным мастацтвам.
Тое, што былі адкрытыя каналы інфармацыі, дапамагло нам адбудаваць гэтую шматступенную сістэму культурных каштоўнасцяў і знайсці ў іх — гэта самае важнае — уласную харэаграфію рухаў.
У чым на справе праблема з цэнзурай? Цэнзура — гэта прымус да слухання таго, што ўхваленае цэнзурай, і прымус адмовіцца ад таго, што цэнзурай не прымаецца. Цэнзура — гэта гвалт над нашым натуральным правам свабоды культурнага выбару, свабоды ўласнага спажывання культурнага прадукту і ўрэшце — свабоды асабістага густу. Свабоды самому вырашаць, што мне ў дадзены момант трэба, а ад чаго я, мабыць, сёння ці заўтра ўстрымаюся.
Так, гэта выпрабаванне свабодай, бо не кожны можа гэтай свабодай скарыстацца. Але гэта лепш, чым «прымус да духоўнасці».
— У той жа час вы, сярод іншых, прэзентавалі маніторынг Беларускай асацыяцыі журналістаў па змесце ў беларускіх дзяржСМІ прапаганды «рускага міру». Вы казалі, што «рускі мір» уздзейнічае на нас у тым ліку нябачна і апасродкавана — праз расійскія каштоўнасці і «рускацэнтрызм», расійскі кантэкст у, здавалася б, бяскрыўдных праграмах і серыялах. Ці патрэбная цэнзура ў такіх рэчах — фактычна, у мэтах нацыянальнай бяспекі?
— У мэтах нацыянальнай бяспекі трэба дазаваць інфармацыйнае вяшчанне і рабіць яго не асіметрычным. Калі я казаў пра неабходнасць супрацьстаяння гэтай, умоўна кажучы, «нябачнай руцэ рускага міра», гаворка не ішла пра блакаванне расійскіх тэлеканалаў. Гаворка ішла пра суразмернае з’яўленне ў нашым тэлевяшчанні ўкраінскай прадукцыі, польскай, літоўскай, амерыканскіх і французскіх фільмаў і серыялаў.
Тое, што ў нас існуе функцыянальная асіметрыя, якраз і можа быць ацэненае як пэўнае цэнзураванне культурнай прасторы. І самае парадаксальнае, што гэтае цэнзураванне ідзе па лініі нашых дзяржаўных структур на карысць суседняй дзяржавы. Рэжым ільготнай інфармацыйнай прысутнасці расійскага прадукту — рэч цалкам ненармальная і рэальна небяспечная. Але забараняць расійскае кіно, расійскіх аўтараў і расійскіх музыкаў — смешна і недарэчна. Трэба ствараць ім альтэрнатыву, больш актыўна працаваць з іншымі суседзямі, не замыкацца на расійскі рынак. Таму што ў гэтым выпадку мы аўтаматычна ператвараемся ў культурную правінцыю Расіі — па ўласным выбары, што самае цікавае.
— Калі не цэнзура, то рэгуляванне забароненага заканадаўствам: распальванне міжнацыянальнай варожасці, парнаграфія...
— Мы ж цудоўна разумеем, наколькі гэта ўсё ўмоўна і наколькі гэта ўсё слаба распрацаванае! Мяжа паміж порна і эротыкай настолькі ўмоўная, тым больш у нашай сітуацыі, калі любая культурная экспертыза нясе ў сабе яшчэ і пэўны ідэалагічны і палітычны прысмак…
Вельмі складана пра гэта казаць, але я лічу: любая культура мае права абараняцца. Любая культура мае права дазаваць вонкавы ўплыў. Але адным абмежаваннем паступленняў культурнай прадукцыі звонку праблема не вырашаецца! Рэальна праблема вырашаецца, па-першае, стварэннем рынкавага, канкурэнтнага культурнага асяроддзя, прапановай шырокага выбару якаснага культурнага прадукту і стварэння ўмоў для свабоднага яго спажывання. Па-другое, выразнай нішавай арыентацыяй культурных прадуктаў у інтарэсах спажыўца.
І самая галоўная, самая магутная зброя любой нацыянальнай культуры — стварэнне ўласнага, арыгінальнага, шматузроўневага — ад самага нізавога, прафаннага ўзроўню, да высокаінтэлектуальнага — культурнага прадукту.
Існаванне развітай нацыянальнай культуры — галоўная форма культурнай самаабароны. Калі культура слабая, калі ў культуры, акрамя палітычных амбіцый яе кіраўнікоў і рэжысёраў, няма нічога — ні новага зместу, ні арыгінальнай ідэі, ні ўласнай глыбокай, яркай, пераканаўчай, прывабнай артыстычна пазіцыі — тады застаецца толькі забараняць і выганяць. Цэнзура — гэта зброя слабага.
Забароны ніколі праблему не вырашалі. У СССР колькі не забаранялі хард-рок — яго ўсё роўна слухалі ўсе, хто хацеў. Як ні стрыглі камсамольцы на вуліцы доўгія валасы хлопцам — усё роўна насілі на галаве што хацелася. Колькі ні абмяжоўвалі кінапракат — на касетах хадзілі «Апошняе танга ў Парыжы», «Эмануэль», «Апакаліпсіс сёння».
Культура забаронамі не вырастае, яна забаронамі не развіваецца. Забароны — заўсёды часовыя, абмежаваныя і, па вялікім рахунку, малаэфектыўныя захады.
— У сучаснай сітуацыі, хто, на вашую думку, павінен выстаўляць абмежаванні? Дзяржава? Спецыялісты? Культуролагі?
— Я ніколі пра гэта не думаў, бо мне пра гэта думаць проста нецікава. У сучасным інфармацыйным грамадстве любыя блакаванні і абмежаванні з’яўляюцца, самае меншае, сімвалічнымі. У Расіі змагаліся з фільмам «Смерць Сталіна» — чым гэта скончылася? Нічым. Спрабавалі выключыць з пракату скандальны фільм «Мацільда» — таксама нічым не скончылася.
Можна колькі заўгодна збіраць грамадскія рады па маралі, уключаць у іх цалкам годных людзей, але як ні спрабуй праз гэтыя рады змагацца з Элтанам Джонам або групай «Rammstein» — з Элтанам Джонам і «Rammstein» не здарыцца з пункту гледжання эстэтычнай якасці і глядацкага попыту, роўна нічога.
Усе гэтыя рады — праява старамоднага, «ольдскульнага» разумення культуры, калі лічыцца, што існуе толькі тое, што дазволена. А на самай справе існуе роўна тое, што запатрабавана. Тое, у чым зацікаўлены спажывец. І калі яму цікава, ён знойдзе, як задаволіць сваю патрэбу. Яму для гэтага не патрэбныя ніякія рады, арганізацыі і экспертызы.
— Дык што, тады дарослым трэба дазваляць дзецям глядзець порна?
— Трэба вучыць дарослых не запрашаць дзяцей глядзець парнаграфію. Для таго і існуе прадукцыя розных сегментаў, каб задавальняць патрэбы людзей рознага ўзросту. І гэта перш за ўсё павінна быць самаарыенціроўкай у сям’і, праявай ўнутранай культуры адносін у сям’і. Бацькі самі, на правах больш дасведчаных таварышаў сваіх дзяцей, павінныя дазаваць культурную праграму. Так, гэта, магчыма, аўтарытарна, але гэта можна разглядаць і як своеасаблівае навучанне, мяккую форму далучэння да складанага. Пачынаем з Дыснэя — пераходзім да Джэймса Джойса. Але калі мы ад Джэймса Джойса пойдзем да Дыснэя, гэта будзе ўжо зусім іншая гісторыя. І гэта будзе, дарэчы, ужо не дзіцячы выбар.
Аліна Бялова, budzma.by
Сачыце за нашымі публікацыямі ў Telegram, Facebook, Вконтакте ды Twitter! А ў нашым Instagram вас чакаюць яскравыя фота!
