Яшчэ адзін доказ таго, што Беларусам не нараджаюцца — ім становяцца. Зміцер Бартосік распавёў сайту «Свободные Новости» пра свой цярністы шлях да беларускай літаратуры і кар’еры барда, пра сваю сям’ю і журналістыку.

«Як прадстаўніка «імперскай нацыі» мяне вызвалілі ад вывучэння беларускай»

— Вы нястомна паўтараеце: «Я не пісьменнік». Але за пяро ўзяліся?

— Так, пісьменнікам я быць і не збіраўся, і не называю сябе такім. Маё пісьменніцтва пачалося абсалютна выпадкова.

— Як так? Выпадкова можна пальцам аб стол стукнуцца. Сесці не ў той трамвай. Але ці выпадкова стаць пісьменнікам?

— Тут важная перадгісторыя. Такім чынам, мне было 10, калі сям’я пераехала ў Гомель з Ніжняга Ноўгарада. Менавіта там упершыню адчуў вялікую несправядлівасць у дачыненні да беларускай культуры. Вядома, я тады яшчэ не мог гэта вербалізаваць. Усё на ўзроўні пачуццяў. Вельмі здзіўляла і нават шакіравала грэбаванне аднакласнікаў роднай мовай. Як гэта так: мець сваё і ставіцца да яго як да другаснага, факультатыўнага, неабавязковага?

— Будучы ў тым узросце, вы праяўлялі сваё пачуццё ўнутранай нязгоды? Ці, як гэта сёння прынята, «выражалі глыбокую занепакоенасць»?

 Фота з асабістага архіву Зміцера Бартосіка

— Як прадстаўніка «імперскай нацыі» мяне вызвалілі ад абавязковага вывучэння беларускай мовы. Тым не менш я прыходзіў — пад здзіўленыя погляды маіх сяброў — на ўрокі мовы і белліту, чым вельмі цешыў настаўніцу. А можна ж было пайсці марожанага паесці, а ў дзявятым класе і піўка выпіць. Аднагодкі «не ўязджалі». Думаю, у мяне была адна перавага. Як прыезджы, я аказаўся пазбаўлены комплексу, што беларукая мова — гэта мова калгасу. Наадварот, яшчэ не зусім разумеючы, не маючы магчымасці сфармуляваць гэтую думку, у глыбіні душы ўсведамляў, наколькі крута і цікава развіта беларуская мова, наколькі яна вобразная. Але дзеля справядлівасці заўважу, што не збіраўся звязваць лёс з Беларуссю. Я марыў пра тэатр. Паступіў у Ніжагародскую тэатральную вучэльню. Адкуль, дарэчы, мяне пазней выганяць за бяздарнасць.

— І ўсё ж вернемся да літаратуры.

— Яшчэ раз падкрэслю: маё пісьменніцтва пачалося выпадкова. Было выгнанне з вучылішча, потым два гады на заводзе ў Гомелі, два гады будбату ў Волагдзе і апошняя спроба ўчапіцца ў Ніжнім Ноўгарадзе. У 1991 годзе я вярнуўся ў Гомель, да мамы. Якраз у гэты час у Беларусі ішлі неверагодныя грамадска-палітычныя працэсы. Я з галавой пагрузіўся ў прэсу, спрабуючы зразумець, што ўвогуле ў гэтай краіне? Дзякуючы «ЛіМу» вучыў мову, падкрэсліваючы алоўкам незразумелыя словы. І да канца нумара такіх падкрэсліванняў заставалася ўсё менш і менш. Канешне, гаварыць адразу не мог. Але з практыкай усё прыйшло. Потым пазнаёміўся з «Нашай Нівай». І гэта быў удар, шок. Я з такім узроўнем інтэлектуальнага чытання не сутыкаўся. Тады яшчэ не ведаў дэвіз рэдакцыі: «Ніводнай саступкі чытачу!» І, ведаеце, журналістам гэта ўдавалася.

«Жыццё — не гульня ў карты: менавіта недабор выратаваў маю самую вялікую любоў»

— Жаданне — выдатна. А эфект ад гэтага быў? Ці ўсё захапленнем і скончылася?

— Не, мая беларускасць не магла прайсці бясследна. Якраз на хвалі чытання напісаў пару песень на беларускай мове. Хачу падкрэсліць, што менавіта напісаў, а не сілком выпакутаваў. Гэтыя песні вырваліся вонкі. Мой першы музычна-паэтычны досвед, ад якога самому не стала брыдка. З ім і паехаў на фестываль Аршанскай бітвы 1992 года.

— Паспяхова?

— Публіка ўспрыняла на ўра. Больш за тое. Ужо пасля фестывалю, калі на хвалях Свабоды дыктар сказаў, што імя Змітра Бартосіка яшчэ прагучыць у Беларусі — шчасцю майму не было межаў. Гэта не перадаць словамі.

Пасля паспяховага дэбюту, я, як сумленны чалавек, павінен быў ажаніцца на дзяўчыне, якую назваў каханай, — паступіць на філфак Гомельскага дзяржаўнага ўніверсітэта. Здавалася, цудоўна здаў уступныя, аднак прапанавалі толькі завочнае. Я страшэнна пакрыўдзіўся!

Спусташэнне ў душы, крах надзей, і раптам бацька знайшоў у газеце аб’яву: у Віленскім універы на беларускую філалогію набрана 14 чалавек. Недабор?

— І?

— Ужо на наступны дзень «дызель» прывёз мяне ў Вільню. Гэта быў шок. Нават не столькі ад архітэктуры, колькі ад разлітай і п’янлівай, абсалютна не савецкай свабоды. Тут спявае нейкі фольк-ансамбль, там іграюць джаз, а з манастырскіх варот выходзіць працэсія манахаў-дамініканцаў. І ўсё гэта на фоне вуліц, якія ўжо бачыў ў савецкіх фільмах пра замежжа. Бо ўсе Электронікі, Бураціны — гэта Вільня! У мяне не хопіць таленту апісаць той стан свабоды, які я адчуў у гэтым горадзе. Любоў з першага позірку.

Бацька меў рацыю — ва ўніверсітэце здарыўся недабор. Сказалі дасдаць англійскую, якую я паспяхова заваліў. Тады прапанавалі пайсці на падрыхтоўчыя курсы літоўскай. Божачкі! Ды калі ласка, толькі вазьміце! І вось такім чынам я застаўся ў цудоўнай Вільні.

— Першы час нават не адважваўся зайсці туды. Ведаў сваё месца, ці што. Іх справа была выдаваць газету, мая — паслухмяна чытаць і «цягнуцца». Але аднойчы прыехаў таварыш і вось так з наскоку папрасіў завесці яго ў рэдакцыю. Як зараз памятаю: зіма, снег, мароз мінус 20. Холад да касцей прабірае, і мы заходзім у гэтыя домікі на Жыгіманту. А там спякота, печкі раскаліліся. Паўзмрок. Толькі святло кампутараў асвятляе абліччы гэтых Багоў. За адным сядзіць прыгажун, гусарскі палкоўнік — Дубавец. За іншым — чалавек без узросту. Яму можна даць і 60, і 25. Гэта мастацкі рэдактар — Сяргей Харэўскі. Мы пасядзелі, пабалбаталі, папілі гарбаткі і сышлі.

— Так проста сышлі?

— Так, так проста. Ужо потым, выпадкова сустрэўшы мяне на вуліцы, Дубавец сказаў: «Што боўтаешся без справы? Напісаў бы што-небудзь». А я якраз збіраўся тады ў Ніжні Ноўгарад да радні. І падчас паездкі напісаў свае першыя дарожныя нататкі пра Ніжні. Надрукавалі!

Ну, а далей пачалася пісаніна, з’явілася рубрыка «Выхад у горад»...

— Не лічыце сябе закладнікам аднаго жанру — дарожных нататак?

— Я не ведаю, кім сябе лічыць. Нават не задумваюся аб гэтым.

Прыслухваюся да Антона Паўлавіча Чэхава: «Калі можаш не пісаць — не пішы».

А другі велікан, Жванецкі, сказаў: «Писа́ть надо так, как и пи́сать — когда невмоготу».

— Окей, на «Радыё Свабода» як патрапілі?

— Усё пачалося з праграмы «Вострая брама». Беларускі культурны кантэкст на мяжы стагоддзяў«. Тэмы там браліся абсалютна розныя. Менавіта тады я сам сабе прыдумаў рубрыку «Забытыя адрасы», звязаныя з дзеячамі беларускай культуры. З іх і склалася кніга «Клініка кітайскага дантыста». Гэта быў самы цікавы этап, калі кожны тыдзень я павінен быў выдаць «адкрыццё». Згарнуць мазгі такім абаранкам, дык іх выціснуць, каб выдаць новы, цікавы тэкст. Гэта было кожны тыдзень. Рубрыка трымала мяне ў тонусе.

«Дзе мой «Чорны пісталет»? Застаўся разам з маімі рэфлексіямі ў 1990-х»

— З-пад вашага пяра выйшлі тры кнігі. Чацвёртая ў працэсе. Ёсць любімая?

— Будзь у мяне сто кніг, тады б, напэўна, змог выбраць штук пяць любімых і пяць, скажам, няўдалых. А паколькі іх усяго тры — я даражу кожнай. Нават не магу параўноўваць. Яны розныя.

— І ўсё ж?

— Мне вельмі дарагая першая праца — «Чорны пісталет», у поспех якой мала хто верыў. Менавіта таму, што гэта «першы блін». І як потым адклікаліся шматлікія калегі, «блін» выйшаў зусім не камяком. Мне нясціпла здаецца, што тады дастаткова нядрэнна атрымалася перадаць настроі і дух 1990-х. Своеасабліва. Не магу атэставаць напісанае чыстай прозай, але і публіцыстыкай гэта не назавеш. Гэта зборнік тэкстаў: рэфлексій, анекдотаў, гісторый, апавяданняў. Маё пра мяне ж.

 Фота з асабістага архіву Зміцера Бартосіка

— Добра, а «Быў у пана верабейка гаварушчы» што для вас?

— Гэта нечаканасць. Я абсалютна не чакаў, што «верабейка» ператворыцца ў такога птэрадактыля. Прэміі Гедройца, Адамовіча, Стагановічаў. Нават уявіць не мог!

— Прэміі толькі даказваюць, што вы пісьменнік. Гэта знак якасці?

— Так. Але не буду цягнуць коўдру толькі на сябе. Вядома, ёсць маё раскрыццё тэмы, бачна ўменне аўтара разгаварыць суразмоўцаў, паказаць свету тое, пра што людзі доўгі час лічылі за лепшае маўчаць... Але ў той жа час — гэта знак якасці рэдактара, Сяргея Дубаўца. Праца ішла пад яго чулым кіраўніцтвам. Часам, не пабаюся сказаць, з-пад рэдактарскай палкі. Без ягонай рэдактуры кнігі б не атрымалася. Ці яна выйшла б, але не тая... У той прэміі перамог не пісьменнік Зміцер Бартосік — перамагла кніга. Гэта розныя рэчы.

«Ад апавяданняў вяскоўцаў часта стыла кроў — не ратавала нават «Жытняя»

— Вы аб’ездзілі Беларусь уздоўж і ўпоперак. Выслухалі не адну сотню гісторый. Напэўна ёсць тая, ад якой да гэтага часу стыне кроў?

— Гэта любая гісторыя часоў акупацыі. Усё, што ў кнізе. Кожная шарахала такім абухом... Калі чалавеку забіваюць у вуха шомпал, каб ён выйшаў з другога боку, калі забіваюць дзяцей... Адзінай маёй думкай пасля падобных успамінаў было дабрацца дадому, выпіць, адысці пару дзён. А далей зноў — дыктафон і за руль.

— І так кожны раз? Адзін на адзін пад грузам скалечаных лёсаў?

— А вось чорта з два! Колькі разоў я расчароўваўся, думаў, што нічога з гэтага не атрымаецца. І менавіта ў моманты такога адчаю мая жонка давала мне добрага чароўнага «пендаля». У яе ёсць правы, таму часам мог сабе дазволіць пасядзець і пагаварыць з некаторымі са сваіх новых знаёмых «па душах». Бо многія толькі за «Жытняй» і маглі раскрыцца, расказаць, а значыць у чарговы раз перажыць тыя жахі, нежаданыя шматкі сваёй біяграфіі. Жонка цярпліва чакала, а я з дыктафонам ад хаты да хаты.

«Выдатна, калі гатовы плаціць не толькі за Кіркорава, але і за сваіх»

— Зміцер, давайце аб вашай кар’еры барда. Вы працавалі ў НН, на Радыё. Як удавалася сумяшчаць тэксты, эфіры і вашу бардаўскую лінію?

— Так, запісаў тры пласцінкі. Была адна касета. І тут трэба разумець: я ніколі не пісаў песень. Не было такога, каб садзіўся з думкай: дай песню напішу! Не. Усё, што ў мяне атрымлівалася — гэта менавіта па формуле Жванецкага. Я не мог спаць, есці. Я не магу супакоіцца, пакуль усё не зарыфмую, не падбяру мелодыю. А толькі пасля гэтага выдыхнуць. І ўсё самае добрае, што ў мяне было з маёй небагатай песеннай творчасці, — яно вылівалася адразу. У адзін прысест. Былі, вядома, і тыя рэчы, якія вымучваў. Але мне адразу аб гэтым казалі.

— Якая самая эмацыйная песня? Тая, якую вы з такім надрывам пісалі, што хоць на месяц вый?

— «Завядзі мяне, сябра, у запой». Песня, напісаная пасля рэферэндума 1995-га. На наступны дзень. Дзе насельніцтва былой БССР — яшчэ не Беларусі, я настойваю, — дык вось, насельніцтва былой БССР сказала: мы хочам працягу БССР. Нам непатрэбная Беларусь у вашым, фронтаўцы і нацдэмы, разуменні: з мовай, нацыянальнымі сімваламі і гісторыяй ВКЛ. Вярніце нам БССР! Да гэтага часу радуемся гэтаму вяртанню.

А была песня з зусім унікальным лёсам. Мая першая — «На руінах Вялікага княства». Напісаў яе ў 1992 годзе і праспяваў на ўжо згаданым Аршанскім фестывалі. Пазней запісаў на касеце. Але вельмі рэдка выконваў на канцэртах — здавалася няўдалай. Залішне плакатнай і пафаснай. І вось пару гадоў таму запрасілі ў археалагічны лагер: выступіць перад студэнтамі-гісторыкамі Гомельскага ўніверсітэта. Адпрацаваў сваю праграму, а далей студэнты вырашылі праспяваць сваю любімую песню — ёй аказалася тая, якую калісьці забракаваў. Слухаючы хор, міжволі пусціў старэчую слязу.

— А жонцы прысвячалі?

— Не. Але яна не крыўдуе. Ды і трэба быць сапраўдным паэтам, каб жонцы прысвячаць.

— Ці былі ў вас канцэрты? Сольнікі?

— Так. Калі яшчэ давалі магчымасць. Я не стаў заўважнай фігурай у песеннай творчасці. У мяне быў сольны канцэрт у 1997 годзе. РТБД, тады ён называўся Вольнай сцэнай. Без праблем арандаваў залу, запрасіў публіку. Зала, вядома, невялікая. Але запоўненая поўнасцю. І ўсе былі задаволеныя: публіка, арганізатары, я. А потым прыйшлі зусім іншыя часы.

— Ці можна жыць з аўтарскай песні?

— У Беларусі, напэўна, не. Магчыма, яшчэ рэальна зарабіць рокам — хоць таксама сумняюся.

— А якая творчасць у Беларусі дазваляе зарабіць?

— Не ведаю. Такі жах — праблема толькі Беларусі. У нас ёсць нешта падобнае з Украінай... Але там усё ж такі нацыя! У выніку людзі гатовы плаціць не толькі за Кіркорава, але і купіць білет на сваіх артыстаў, мастакоў і гэтак далей. Усё ж параўнанне з Украінай кульгае: маштабы не тыя. Нават калі працэнт савецкага насельніцтва прыкладна такі, як і ў Беларусі, то ў пераліку атрымліваем зусім несувымерныя лічбы.

«Людзі дзівіліся, што яна ўвогуле ёсць — беларуская песня»

— Як вы думаеце, чаму культура, музыка ў тым ліку, стрэліла падчас грамадска-палітычнага крызісу Беларусі? Чаму культура стала ў авангардзе пратэсту? Усе гэтыя дваровыя канцэрты, чытанні...

— А гэта самае цікавае, што адбывалася летам і восенню 2020. Шэсці мяне не так здзівілі. Вядома, там былі плакаты — таксама частка культуры. Але самае галоўнае адбывалася ў дварах. Не ведаю, у якой яшчэ краіне людзі з такой радасцю знаёміліся менавіта там. Запрашалі паэтаў, музыкаў, акцёраў. Гэта яскравае сведчанне таго, што не ўсё памерла.

— Вы самі выступалі ў дварах?

— Так, гэта было шалёна цікава. Нарэшце наш сусед даведаўся, што ёсць такі бард, такая песня. Я на сябе коўдру цягнуць не люблю. Проста знаёміў з самім жанрам беларускай песні. Людзі здзіўляліся, што такое ўвогуле ёсць! З іх боку была радасць адкрыцця. З маёй — радасць адкрывальніка. З маленькай ноткай суму, вядома: што ж вам перашкаджала адкрыць гэта раней? Год, два, тры таму... Атрымліваецца, усё здарылася дзякуючы Аляксандру Рыгоравічу. Давайце ўжо прызнаем. Таму дзякуй, АГ, што Беларус пацягнуўся да свайго.

«Добра, што я не геній — інакш бы сям’я пакутавала...»

— Зміцер, у вас чацвёра дзяцей?

— Ад адной жанчыны, прашу заўважыць!

— Атрымліваецца быць бацькам? Бо існуе меркаванне, што творчыя людзі жудасныя сем’яніны.

— Жах — гэта геніі. Жонкі геніяў — гэта штодзённы подзвіг. Пачытайце жыццяпіс Моцарта, Караткевіча і Высоцкага. Добра, што я не такі творчы! Ну, а што да бацькоўства: калі як, мусіць. Лепш спытаць у дзяцей. Я стараўся іх браць з сабой у творчыя вылазкі. Яны ўбачылі Беларусь ва ўсёй красе. Былі ва ўсіх абласных, у шматлікіх раённых гарадах. Наведалі не адзін дзясятак вёсак. Знаёмыя з самым вялікім балотам у свеце — Ельняй. Дзякуючы маёй працы яны ўбачылі ўсялякае.

— А вы часта адсутнічалі? Былі па-за домам?

— Тут іншае. Застаючыся дома, часта я з галавой сыходзіў у свае кнігі, перадачы. Аб гэтым часам шкадую. Але так здараецца, што часам мы мімаволі прымаем мадэль паводзінаў сваіх бацькоў. Мой быў вясёлы. Але цесны кантакт з ім устанавілі толькі ў яго апошнія гады. Ён быў поўнасцю ў працы.

«Без чароўнага пендаля я, на жаль, не рухаюся...»

— Вы часта кажаце пра знешні стымул у выглядзе нейкага чалавека. Хто вамі рухае зараз? Ці вы не рухаецеся?

— Хм, не ведаю. Можа, я ўвогуле ўжо памёр. А можа — не.

У любога чалавека ёсць нейкая мэта.

У кагосьці — не змерзнуць ноччу на асфальце. І здабыць 3 рублі на апахмелку. Вельмі сур’ёзная і не такая простая мэта, між іншым. Мэта, якая дае сілы жыць.

У кагосьці стымул — напісаць вялікі раман.

У кагосьці — стварыць паспяховую фірму.

Або вывесці 1000 спадарожнікаў на арбіту.

Мая мэта — выпусціць чацвёртую кнігу, якая скончыць трылогію падарожжаў.

Ёсць людзі, якім чароўны пендаль неабходны, на жаль, я такі.

Гутарыў Яўген Сапач, sn-plus.com