Цешка Беларускай вайсковай камісіі была знойдзеная ў раёне вёскі Ігарава, адкуль у 2-гі Грозаўскі полк у 1920 годзе падалося 16 сялянаў.
Цешка ўяўляе з сябе кавалачак бронзы – шчыт з Пагоняй у тонкім авале, была знойдзеная адносна нядаўна і цяпер захоўваецца ў прыватнай калекцыі. Ці ёсць на дадзены момант такія артэфакты ў беларускіх дзяржаўных музеях альбо прыватных зборах, невядома.
Выява аналагічнай цешкі ў кнізе ”Слуцкі збройны чын у дакументах і ўспамінах”
Такую ж насілі Гарун, Краўцоў, Борык
З літаратуры, таго ж зборніка “Слуцкі збройны чын 1920 года ў дакументах і ўспамінах” 2001 года выдання вынікае, што цешку насілі афіцэры Беларускай вайсковай камісіі. БВК – вайсковая структура БНР, створаная пад патранажам Польшчы. Яе чальцы актыўна падтрымлівалі слуцкіх паўстанцаў, у тым ліку дамаўляліся пра пастаўкі амуніцыі і харчоў з польскага боку. Некаторыя сябры БВК, такія як Андрэй Якубецкі, бралі непасрэдны ўдзел у баявых дзеяннях пад Слуцкам.
Падобныя цешкі можна заўважыць на добра вядомых фотаздымках Алеся Гаруна, Макара Касцевіча (Краўцова), Антона Борыка. У першых двух яна месцілася на фуражках. У апошняга, мяркуючы па фота, змешчанага ў пасведчанні БВК, замацаваная на лацкане пінжака цывільнага крою. Цешка магла належыць афіцэрам, шарагоўцы яе не мелі.
Пасведчанне БВК Антона Борыка
Падымаючы чарку, яны спявалі: “Ад веку мы спалі…”
Што наконт геаграфіі знаходкі? Паводле збіральніка, знайшлі артэфакт пад вёскай Ігарава, што каля самага Слуцка. Вядома, што 16 сялянаў адтуль змагаліся ў складзе 3-й роты 2-га Грозаўскага палка случчакоў. Лёс тых паўстанцаў быў незайздросны: спачатку, пасля разгрому паўстання, яны адступілі ў Польшчу, але пазней, спадзеючыся на ласку бальшавікоў, пачалі вяртацца.
Саветы ўзяліся за іх не адразу, толькі ў 1930-я: каго расстралялі, каго выслалі далёка ўглыб неабсяжнай імперыі. Сваёй смерцю на Радзіме не памёр амаль ніхто. Затое іхныя дзеці і ўнукі доўгі час памяталі, як колішнія паўстанцы, падымаючы чарку на свята, зацягвалі матыў “беларускай марсельезы” “Ад веку мы спалі…”, – падзеі восені 1920 года не былі для іх пустым гукам.
Макар Краўцоў (Касцевіч)
Падобныя цешкі былі ў Віленскай гімназіі, але пазней
“Вельмі падобныя з выгляду цешкі ўжо ў міжваенны перыяд выкарыстоўвалі вучні Віленскай гімназіі, – распавядае калекцыянер. – Відавочна, за аснову цешкі гімназістаў была ўзятая акурат азнака БВК. Пры гэтым цалкам неймаверна, каб у міжваенны перыяд, праз мяжу з БССР, нехта з гімназістаў даехаў да Слуцка, ды яшчэ з такой Пагоняй у кішэні. Таму я асабіста адназначна схіляюся да версіі, што знаходка – рэха Слуцкага збройнага чыну 1920 года”.
Наўрад ці калі-небудзь мы даведаемся, каму персанальна належала знойдзеная рэліквія. Ды і ці мае гэта прынцыповае значэнне, калі большасць паўстанцаў так і засталася невядомымі героямі, над магіламі якіх няма крыжоў?.. Сімвалічна, зрэшты, што бліжэй да 100-й гадавіны абвяшчэння БНР ды Слуцкага збройнага чыну зямля пачынае аддаваць рэчы, звязаныя з тымі падзеямі.
Цешка і партрэт сябра БВК Алеся Гаруна
Ці паўстане каталог беларускай фалерыстыкі?
Уладальнік артэфакту адно шкадуе, што дагэтуль не існуе ніякага цэльнага каталогу альбо навуковай працы, якая б сабрала прыклады беларускай нацыянальнай вайсковай і цывільнай фалерыстыкі ХХ ст. З гэтай прычыны такія рэчы часцяком губляюцца альбо хібна інтэрпрэтуюцца як прадметы, звязаныя з ВКЛ, царскім часам альбо міжваеннай Літвой.
“З манетамі ВКЛ такі рубікон ужо пройдзены, – разважае калекцыянер. – Яны збольшага каталагізаваныя, таму ў беларускіх калекцыянераў і назіраецца мода на спадчыну часоў Вялікага Княства: тыя, хто раней збіраў “царскую” медзь ды срэбра, пераключыліся на манеты з Пагоняй і партрэтамі Жыгімонта альбо Баторыя. З фалерыстыкай пакуль усё нашмат складаней: прадметы, і без таго рэдкія, цяжка атрыбутаваць без спецыяльнай літаратуры альбо персанальных знаёмстваў са знаўцамі тэмы”.
Цешка БВК
Пакуль што цешка будзе захоўвацца ў прыватнай калекцыі і стане публічным здабыткам адно ў віртуальным выглядзе. А куды яе можна было б здаць альбо падарыць? Ні музея Слуцкага збройнага чыну, ні спецыялізаваных экспазіцыяў, прысвечаных перыяду БНР, у дзяржмузеях пакуль не існуе.
Алесь Кіркевіч, фота аўтара
