Далі не таму, ці не далі ўвогуле, ці далі, але неяк няправільна далі, трэба было па-іншаму. Усе гэтыя пытанні мы чуем пасля любой літаратурнай прэміі, і наяўнасць гэтых пытанняў — добры аргумент у дыялогах з людзьмі, якія кажуць, што “ніхто гэтую вашую літаратуру не чытае”. Чытаюць — ну, прынамсі калі вядзецца пра прэміі, то спецыялістаў з’яўляецца нават больш, чым намінантаў перад фармаваннем лонг-ліста.
“Будзьма” выправілася на дыскусію “Каму патрэбныя незалежныя літаратурныя прэміі”, што прайшла ў межах фестывалю “Прадмова”. Удзельнікі дыскусіі — літаратары, якія працавалі з вышэйзгаданымі прэміямі не адзін і не два гады: Таццяна Нядбай, Адам Глобус, Павел Анціпаў і Андрэй Хадановіч.
Не будзем займацца пераказам дыскусіі (бо пераказ дысыкусіі літарамі — справа марная, тут альбо відэа, альбо нічога) і прывядзём тэзы, якія падаліся нам найбольш важнымі.
1. Крытыкаваць увогуле лёгка, што не тыя і не тым прэміі даюць, нават Нобелеўскую прэмію, а ў мяне такі язык, што ідзе паперадзе мяне. Таму, каб не крытыкаваць чужыя прэміі, я вырашыў зрабіць сваю (Адам Глобус пра ўласную прэмію “Залатая літара”).
2. Ідэя прэміі “Кніга году” досыць простая. Каб не было адчування, што пісьменнікі адно аднаго не чытаюць, варта было прыдумаць гэткае мегаапытанне пісьменнікаў наконт таго, якія кнігі яны лічаць вартымі. Цалкам аб’ектыўным такі выбар назваць нельга (як і любы выбар любога журы любой прэміі), але пісьменнікі актыўна ўдзельнічаюць у галасаванні: калі ў 2014 годзе ўдзел у галасаванні ўзялі 65 чалавек, то сёлета лічба дарасла да ста.
3. Яшчэ адна “фішка” “Кнігі году” — максімальная празрыстасць: на сайце бачна, хто за каго галасаваў. Што праўда, гэта не перашкаджае людзям падазраваць, што ў прэміі “нешта нячыста”. Самы гучны літаратурны скандал апошніх гадоў быў звязаны з мінулагодняй прэміяй “Кніга году” пры яе поўнай празрыстасці.
4. Здараецца так, што журы з пяці чалавек (як у выпадку прэміі імя Арсенневай) дзеліцца на паловы адносна свайго фаварыта, і на пятага ўдзельніка, які на той момант не вызначыўся, кладзецца дадатковая адказнасць. Бывае, што пяты ўдзельнік нават імкнецца змяніць сваё рашэнне, калі ўжо позна.
5. Задача любой прэміі — сфакусаваць увагу на кніжцы і аўтары. У нулявыя, калі незалежных прэмій амаль не было, а якасных кніг выходзіла шмат, не было зразумела, на што звяртаць увагу ў першую чаргу. Пры наяўнасці прэміяльнага фонду ўвага з боку грамадства забяспечаная, бо грамадству цікава, хто і за якія заслугі атрымаў грошы.
6. Сёлетняя прэмія Цёткі стала першай прэміяй, постар якой вісеў у метро. І высветлілася, што на цырымонію прыходзяць людзі, якія ўбачылі постар у метро і зацікавіліся. То бок гэта былі людзі, якія не блізкія да літаратурнага працэсу, але праз рэкламу “ўцягнуліся”
7. Дзякуючы прэміям кнігі пісьменнікаў-дэбютантаў, якія трапілі ў шорт- і лонг-ліст прэміі “Дэбют”, маюць нашмат вышэйшыя продажы, чым кнігі пісьменнікаў, якія дэбютавалі да з’яўлення прэміі. Тое самае тычыцца намінантаў на іншыя прэміі, уключна з прэміяй Гедройца. Пасля перамогі Макса Шчура на апошняй ягоныя кнігі разабралі ў незалежных кнігарнях за дзень. Да гэтага варта дадаць, што прэмія ёсць стымулам і для саміх пісьменнікаў — дадае натхнення, а ў некаторых выпадках і грошай, што ў краіне, дзе зарабіць выключна літаратурай амаль немагчыма, таксама важна.
Мікалай Левертаў
