Тое, што ў сучаснай Беларусі Раство ці Вялікдзень могуць святкавацца двойчы — па грыгарыянскім і юліянскім календарах — сёння здаецца звыклай рэччу, сведчаннем нашай традыцыйнай рэлігійнай талерантнасці. Аднак гэтая згода фармавалася стагоддзямі і пачыналася зусім не мірна. Шлях да суіснавання розных календароў быў пазначаны і канфліктамі, і, урэшце, рашэннямі, якія і заклалі асновы беларускай верацярпімасці. Пра суіснаванне двух календароў і непрыняцце рэлігійнай канверсіі Раманам Скірмунтам піша Мікалай Заяц.

Адкуль у Беларусі два календары

У сучаснай Еўропе існуюць толькі дзве краіны, дзе Раство афіцыйна святкуецца як па грыгарыянскім (25 снежня), так і па юліянскім календары (7 студзеня) — гэта Беларусь і Малдова. Прычым на беларускіх землях гэтай традыцыі без малога ўжо амаль 450 гадоў.

Па ініцыятыве князя ВКЛ і польскага караля Стэфана Баторыя ў 1584 годзе беларускія землі перайшлі на новы каляндар. Праваслаўная царква рэформу не падтрымала і працягнула летазлічэнне, як зараз кажуць, «па старым стылі». Указ аб пераходзе на нязвыклы каляндар стаў нават нагодай для хваляванняў у розных беларускіх гарадах. Найбольш вялікімі былі хваляванні ў Полацку.

Полацк у 1579 годзе. Крыніца: wikipedia.org

Грыгарыянскі каляндар быў успрыняты як «каталіцкі» альбо «папскі». Гэта выклікала моцнае непрыняцце сярод праваслаўнай часткі насельніцтва ВКЛ, якое прытрымлівалася юліянскага календара. Праваслаўныя бачылі ў гэтым спробу навязаць каталіцкі ўплыў і парушыць існуючыя царкоўныя каноны, асабліва ў пытанні святкавання Вялікадня.

Увядзенне новай каляндарнай нормы выклікала супраціў і нават «каляндарныя беспарадкі». Палачане, напрыклад, прынцыпова адмаўляліся не працаваць у святы па новым стылі. Стэфан Баторый тады пайшоў на саступкі: быў выдадзены дадатковы ўказ, які дазваляў не гандляваць адначасова як у святы па «каталіцкім» календары, так і ў святы па «праваслаўным» календары.

Так мы і жывём з канца XVI стагоддзя: і сёння розныя календары на беларускіх землях не з’яўляюцца перашкодай для мірнага ўзаемадзеяння розных рэлігій — важнага сведчання імкнення беларусаў да рэлігійнай талерантнасці і верацярпімасці.

Раман Скірмунт — прыхільнік рэлігійнай талерантнасці, але праціўнік рэлігійнай канверсіі

«Якім нарадзіўся, такім і памірай»

Беларускія землі захоўваюць безліч прыкладаў рэлігійнай талерантнасці. Багатым рэгіёнам у гэтым аспекце з’яўляецца Піншчына. Напрыклад, аб гэтым сведчыць пазіцыя беларускага і польскага грамадска-палітычнага дзеяча больш позняга часу — пачатку XX стагоддзя, прэм’ер-міністра БНР Рамана Скірмунта.

Апошні ўладальнік вёскі Парэчча на Піншчыне, мецэнат, палітык і грамадскі дзеяч па веравызнанні быў каталіком. Скірмунт быў чалавекам веруючым — архівы захавалі сведчанні аб намерах пабудаваць у панскім маёнтку ў Парэччы касцёл.

Крыніца: асабісты архіў аўтара

Аднак насельніцтва мясцін, дзе жыў Раман Скірмунт, складалася ў пераважнай большасці з праваслаўных вернікаў. І Скірмунт з гэтым лічыўся. У асобе Рамана Скірмунта сумяшчалася, з аднаго боку, адданасць сваёй веры, а з іншага — падтрымка тых, хто такіх жа хрысціянскіх поглядаў, але з іншай перспектывы. Напэўна, менавіта гэтым можна растлумачыць звесткі аб дапамозе Рамана Скірмунта ў адбудове ў Парэччы ў 1912 годзе праваслаўнай царквы Раства Багародзіцы. Вядома, што пасля вайны ў Парэцкай праваслаўнай царкве захоўваліся скульптурныя працы сваячкі прэм’ер-міністра БНР — Алены Скірмунт.

Царква ў Парэччы ў прамежку 1915-1918 гадоў. Згарэла ў 2000 годзе, пазней адбудавана наноў. Крыніца: асабісты архіў аўтара

Сам Раман Аляксандравіч быў праціўнікам рэлігійнай канверсіі — пераходу з адной рэлігіі ў іншую. У кнізе прафесара Аляксандра Смаленчука «Раман Скірмунт (1868–1939): Жыццяпіс грамадзяніна Краю» (2018) прыведзены адказы жыхароў Парэчча на тэму рэлігійных поглядаў «пана». Напрыклад, парэчане распавядалі, што Раман Скірмунт рэгулярна наведваў набажэнствы ў касцёле. Таксама адзначалася рэлігійная талерантнасць «пана» і ягонае непрыняцце рэлігійнай канверсіі:

Павел Клімовіч, 1925 г. нар., в. Парэчча:

«Скірмунт быў супраць перамены веры. Казаў: «Якім нарадзіўся, такім і памірай». Празнічнага рэжыму Скірмунт не парушаў. Ні свайго, ні праваслаўнага. Адна жанчына ў каталіцкае свята пайшла жаць, дык выклікаў салдат, і яе прагналі».

Павел Рак, 1917 г. нар., в. Парэчча:

«Адзін рабочы перайшоў з беларускай веры на польскую, а Скірмунт не адобрыў: «Ты дурак!»»..

Вядома, такія адносіны паміж землеўласнікамі-каталікамі і мясцовым беларускім насельніцтвам у часы Другой Рэчы Паспалітай панавалі далёка не паўсюль. І нават далёка ад Скірмунтаў адыходзіць не трэба: сваяк Рамана Аляксандравіча — «пан» з вёскі Моладава, якая знаходзіцца паблізу Парэчча, Генрык Скірмунт — быў акурат іншых поглядаў на рэлігію.

Моладаўскія Скірмунты, напрыклад, ахвяравалі маёмасць сёстрам-уршулянкам — прадстаўніцам каталіцкай жаночай манаскай кангрэгацыі, якія актыўна займаліся катэхізацыяй сярод мясцовых жыхароў. Таксама ў Моладаве дзейнічала капліца, дзе ў канцы 1930-х гадоў капеланам быў вядомы польскі грамадска-палітычны і рэлігійны дзеяч Ян Зея. Але ў любым выпадку гэта не замінала функцыянаваць у Моладаве праваслаўнай царкве, дзе, дарэчы, захоўваўся адзін з найстарэйшых царкоўных званоў Беларусі — вядомы моладаўскі звон 1583 года.

Моладаўскі звон. Крыніца: wikimedia.org

Сімвалічна, што сёння ад выбітнасцяў у Моладаве захаваліся акурат толькі культавыя будынкі: з комплексу ўладанняў Скірмунтаў у Моладаве збераглася капліца — помнік архітэктуры пачатку ХХ стагоддзя; а таксама згаданы вышэй праваслаўны храм, на тэрыторыі якога захоўваецца моладаўскі звон.

Аднымі сцежкамі да касцёла і царквы

Завяршаючы тэму, вернемся ў цяперашні час і пасунемся трохі на поўнач ад Моладава і Парэчча: зазірнём у былы раённы цэнтр, а сёння — гарадскі пасёлак — Лагішын. Менавіта тут захоўваецца яшчэ адно сведчанне таго, што мірнае суіснаванне розных канфесій — цалкам магчымае.

Дзясяткамі гадоў адно насупраць аднаго, у некалькіх дзясятках метраў, стаяць у Лагішыне каталіцкі Петра-Паўлаўскі касцёл і праваслаўная Спаса-Праабражэнская царква. І аднымі сцежкамі ходзяць на нядзельныя набажэнствы праваслаўныя і каталікі.

Царква і касцёл у Лагішыне. Крыніца: wikimedia.org 

Лагішын — толькі адзін з многіх прыкладаў. Падобную карціну можна ўбачыць у безлічы беларускіх гарадоў, мястэчак і вёсак. Гэтая здольнасць захоўваць добрыя адносіны паміж прадстаўнікамі розных канфесій — сапраўдны скарб, які варта берагчы і шанаваць як неад’емную частку нашай ідэнтычнасці.

Мікалай Заяц, Budzma. org