Сёлетні народны ўздым часта называюць «жаночай рэвалюцыяй». Маўляў, беларускія жанчыны прачнуліся, расправілі плечы і даюць джазу. Але былі ці нашы суайчынніцы спакойнымі ды рахманымі раней? Дзе ж там!

Сімвалічна, што пунктам адліку масавых маніфестацыяў стала менавіта 9 жніўня. Здаецца, дата прэзідэнцкіх выбараў — усё зразумела. Але ў той жа час 9 жніўня 2020-га споўнілася 110 гадоў з дня нараджэння Ларысы Геніюш. Дата прайшла цалкам незаўважна, але тым не менш.

Памятаеце, як аматары сімвалаў і знакаў коратка характарызавалі сітуацыю ў Беларусі? «У Вільні адкапалі парэшткі Каліноўсага — і панеслася!..» Роўна гэтаксама можна было б сказаць: «Ларыса Антонаўна справіла свой юбілей — і пайшло-паехала!»

Дык што з нашымі жанчынамі? Ці ведаем мы па імёнах самых пасіянарных суайчынніц з нашай гісторыі?

Рагнеда

Князёўна Рагнеда, або Рагнхільд — дачка Рагвалода, які ўладарыў Полацкам. З такім тыпажам і характарам яна б не горш за Лагерту ўпісалася ў серыял «Вікінгі».

Вядома, што да ганарлівай дзяўчыны ў 970-х гадах сватаўся ноўгарадскі князь Уладзімір, атрымаў адлуп і вырашыў адпомсціць. Узяў Полацк, забіў Рагвалода, а Рагнеду згвалціў і забраў у свой гарэм (вядома як мінімум пра шэсць ягоных жонак). Рагнеда не прабачыла і ў 978-м уначы спрабавала зарэзаць мужанька, але няўдала: той прачнуўся. Ад кары смерцю Рагнеду ўратаваў сын Ізяслаў, які таксама схапіўся за меч і рушыў на бацьку...

Рагнеда ў выкананні акторкі Аляксандры Борціч 

У выніку Уладзімір так і не наважыўся забіць непакорную жонку, але адаслаў з сынам на колішнія Рагвалодавы землі. Так паўстаў горад Ізяслаў (Заслаўль), названы ў гонар сына палачанкі і бацькі-гвалтаўніка. А яшчэ — новая дынастыя полацкіх князёў.

Сама ж Рагнеда стала сімвалам не толькі жаноцкасці ды непакорнасці, але і партызаншчыны. Маўляў, крыўды не прабачаюць ніколі, нават праз гады, а нож заўжды варта трымаць за поясам.

Еўфрасіння Полацкая

Еўфрасіння нарадзілася ў сям’і малодшага сына Усяслава Чарадзея. Лічыцца, што пострыг у манашкі прыняла таемна ад блізкіх. Так знайшла сябе! Заснавала жаночы і мужчынскі манастыры, напаўняла бібліятэку Сафійскага сабора ў Полацку, кантралявала працэс летапісання, а ў 1150-я яе намаганнямі была збудаваная царква Спаса — вяршыня полацкай архітэктуры.

На яе замову быў створаны і легендарны залаты «Крыж Еўфрасінні Полацкай», выкрадзены з Беларусі ў ХХ стагоддзі. Паводле легенды, калі крыж вернецца на законнае месца, усе злыбеды беларусаў скончацца. А жыццё Еўфрасіння скончыла падчас падарожжа ў Ерусалім у 1173-м.

Невядома, ці была Еўфрасіння фанатычна рэлігійнай жанчынай. Тое, што яна займалася навукай, будаўніцтвам, сама пісала музыку, можа сведчыць зусім пра іншае. Гэта быў чалавек навукі, які мог пазбегнуць сямейных і дынастычных клопатаў толькі адным шляхам — праз манастыр.

Хто ведае, як бы выглядала «жыціе» Еўфрасінні, калі б тая нарадзілася на 900 гадоў пазней. Магчыма, яна б стала вядучым акіянолагам і працавала б у Аўстраліі. Або шукала лекі ад раку дзе-небудзь у Ізраілі... Who knows?

Барбара Радзівіл

Барбара нарадзілася ў самай заможнай сям’і Вялікага Княства — у доме Радзівілаў. Статусная нявеста дасталася наваградскаму ваяводу Станіславу Гаштаўту, але той хутка памёр. Калі б пажыў даўжэй, імаверна, імя Барбары ведалі б адно навукоўцы.

Барбара Радзівіл у выкананні Анны Дымнай 

Аплакаўшы мужа, Барбара знаёміцца з каралём Жыгімонтам і таемна заручаецца з ім у 1547-м. Гэтаму спрыялі яе браты: Мікалай Руды і Мікалай Чорны. Радзівілы зналіся на інтрыгах не горш за Борджыа і Медычы, таму пралічылі сваю дарогу да ўлады — праз сястрычку. Ад гэтага ўсяго былі ў шоку як кракаўскія алігархі, так і італьянка Бона Сфорца — маці караля. Лічыцца, што яна і атруціла нявестку ў 1551-м, праз год пасля каранацыі.

Лёс Барбары пасля смерці не менш цікавы, чым пры жыцці. Паводле легенды, несуцешны Жыгімонт выклікаў дух жонкі з дапамогай чараўніка Твардоўскага ў Нясвіжы. Умова чарадзея была такая: не чапаць! Жыгімонт не стрымаўся і кінуўся да каханай... У выніку яе дух так і не змог вярнуцца туды, адкуль прыйшоў, а прывід «Чорнай панны» дагэтуль блукае па залах Нясвіжскага палаца.

Смерць Барбары Радзівіл. Побач — кароль Жыгімонт

Гісторыю нашых Рамэа і Джульеты не аднойчы абыгрывалі мастакі ды літаратары. Шкада, адно польскія і літоўскія. Хто ведае, калі б пра Барбару напісалі сто гадоў таму Багдановіч ці Купала, ці была б класіка беларускай літаратуры такой, якой мы яе ведаем. Кактэйль з кахання і містыкі ў радзівілаўскай пазалоце раскрываецца беларусам толькі цяпер.

Саламея Русецкая 

Саламея — першая з нашых гераіняў, якая нарадзілася не ў княжацкай ці магнацкай сям’і. Яна дачка звычайнага мешчаніна з Наваградка. У 1731-м, калі Саламеі споўнілася 14, яе аддалі замуж за немца-лекара. Немцы на той час былі гатовыя ехаць па грошв і прыгоды на край свету, таму муж забраў жонку ды рушыў у Стамбул.

Саламея дапамагала ў лекарскіх справах і аказалася таленавітай вучаніцай. Успомніла бабульчыны знахарскія рэцэпты, падмяшала туды сучасныя веды з медыцыны, вывучыла лаціну і... пераўзышла мужа! Хутка пачала лекаваць заможных асобаў, набыла вядомасць. Усіх сваіх наступных мужчынаў Саламея таксама пераўзыходзіла: каго вучыла, каму дапамагала грашыма, а наступнага мужа нават выкупіла з рабства. Свае нявольнікі ў Саламеі, дарэчы, таксама былі.

На радзіму Саламея ўжо з рэкамендацыямі і бэкграўндам вярнулася на запрашэнне Міхаіла Радзівіла Рыбанькі ў Нясвіж. Пасля і там стала сумна — пераехала ў Пецярбург да расійскай царыцы Ганны Іаанаўны. Пасля ў Вену. Пасля ў Стамбул... Шляхі нашай авантурнай зямлячкі губляюцца паміж Палесцінай і Егіптам. Год і месца яе смерці невядомыя.

Магчыма, у Беларусі некалі паўстане клініка імя Саламеі Русецкай або прынамсі прэмія для медыкаў за працу ў экстрэмальных умовах. Або на «Беларусьфільме» нарэшце здымуць свой варыянт «Ангельскага пацыента» на дзясятак «Оскараў». Саламея таго вартая!

Эмілія Плятэр

Эмілія нарадзілася ў сям’і старога лівонскага роду, які прыжыўся на землях Вялікага Княства. Дзяцінства прайшло на беларуска-літоўскім памежжы акурат пасля завірухі Напалеонаўскіх войнаў. Дзяўчо атрымалася няўрымслівым: апроч чытання Шылера з Гётэ захаплялася конным спортам ды стральбою, а сваёй іконай абрала Жанну д’Арк.

Час Эміліі прыйшоў на пачатку паўстання 1830–1831 гадоў: ёй акурат споўнілася 25! Цікава, што ці то жартам, ці то ўсур’ёз мясцовыя дваране праз рытуал прынялі яе ў сёстры Лівонскага ордэна. «Сястра-мечаносец» далучылася да паўстання, а ў хуткім часе ўжо кіравала атрадам з прыкладна 300 вершнікаў ды касінераў. Ваявала Эмілія ў раёне сучаснага Даўгаўпілса і Коўна.

Эмілія Плятэр у выкананні акторкі Магдалены Асінскай 

Няхай Эмілія і даслужылася да капітана, але для вышэйшага кіраўніцтва афіцэрам яна была максімальна нязручным. Напрыклад, калі ўсе адступалі ў Прусію, Эмілія рвалася прабівацца ў Варшаву на дапамогу іншым паўстанцам.

Нягледзячы на смеласць, Эмілію ўсё ж зламала хвароба. Яе схавалі шляхцічы Абламовічы, выдаючы за маладую настаўніцу сваіх дзяцей. Там на каталіцкія Каляды 1831-га яна і адышла ў лепшы свет.

Вобраз Эміліі Плятэр стаў легендай у народаў-суседзяў: у Польшчы да 1939 года яе партрэт месціўся на банкноце ў 20 злотых. У беларускі сусвет Эмілія толькі пачынае вяртацца — на прынтах і стыкерах, а таксама як прыгожы варыянт імені для нованароджанай дачкі.

Працяг будзе!

Алесь Кіркевіч, budzma.org