Беларускі пісьменнік Альгерд Бахарэвіч, творы якога сёння актыўна перакладаюцца на розныя мовы свету — у тым ліку на тэатральныя — стаў адным са спікераў Першага Кангрэсу беларускай культуры ў эміграцыі. Падчас мерапрыемства мы паразмаўлялі з аўтарам пра яго бачанне сучаснага беларускага мастацтва ў выгнанні, пра беларускую драматургію і як яна можа змяніцца пасля вяртання аўтараў на радзіму з эміграцыі, а таксама пра новыя творчыя планы пісьменніка — напрыклад, напісанне п’ес.
Альгерд Бахарэвіч падчас Першага Кангрэсу беларускай культуры ў эміграцыі. Крыніца: Inbelkult 2.0
— У адным з апошніх інтэрв’ю Вы казалі, што Вам, напэўна, трэба пачынаць пісаць п’есы. Раскажыце, калі ласка, аб гэтым жаданні — як яно з’явілася, мо ёсць ужо нейкія зрухі ў гэтай справе?
— Я ў сваім жыцці пісаў раманы, апавяданні, аповесці, эсэ, публіцыстыку, нават некалі займаўся чымсьці падобным да журналістыкі. Але драматургія для мяне застаецца абсалютна нязведанай тэрыторыяй. І, на мой вялікі здзіў, у апошнія гады мае кнігі перакладаюцца на мовы тэатраў, адбываюцца пастаноўкі Беларускага Свабоднага тэатра, Незалежных Купалаўцаў, а яшчэ раней — і тэатра Янкі Купалы ў Мінску. І мне проста цікава паспрабаваць, што гэта такое — напісаць п’есу.
Калі тэатр цікавіцца маёй прозай, напэўна, у ёй прысутнічае штосьці драматургічнае.Таму, напэўна, нейкія задаткі драматурга ў мяне ёсць. Але я яшчэ сябе ў гэтым не спрабаваў.
Чагосьці мне не хапае — магчыма, я проста люблю, калі словаў шмат, калі я іх падпарадкоўваю сваім правілам, расстаўляю іх ва ўласным парадку. Я не люблю абмяжоўваць сябе ў словах. У выніку атрымліваецца 900-старонкавы раман. А п’еса, напэўна — гэта ўсё-такі той жанр, такая форма, дзе ты мусіш быць нешматслоўным.
— Ці ёсць у Вас ідэя, аб чым бы Вы хацелі напісаць п’есу?
— У мяне заўсёды вельмі шмат ідэяў. Звычайна яны робяцца раманамі або апавяданнямі. Ідэя ёсць, але я ёй з Вамі не падзялюся. Я звычайна не расказваю пра ідэі, пакуль яны нерэалізаваныя.
— А ці ёсць у вас уява, які рэжысёр павінен быў бы паставіць Вашую першую п’есу?
— Я рэжысёраў ведаю не так шмат. Я люблю рэжысёраў, якія падтрымліваюць маю прозу. Таму ім мог бы быць Аляксандр Гарцуеў, паколькі ён з павагай ставіцца да маіх кніг, працуе з імі. Або Мікалай Халезін, але ў яго зараз больш маштабныя праекты. Спадзяюся, што мы с Мікалаем Халезіным яшчэ пасупрацоўнічаем у будучыні.
А, магчыма, гэта павінен быць нейкі малады рэжысёр. Зараз, напрыклад, Юля Цімафеева бярэ ўдзел у вельмі цікавым праекце Тэатра Максіма Горкага ў Берліне — ён рэалізуе цікавыя тэатральныя праекты. Дзякуючы гэтаму, яна пазнаёмілася з драматургамі з розных краін, а, паколькі я яе муж, то магу таксама знаёміцца з гэтымі людзьмі. І, магчыма, я знайду кагосьці цікавага.
— Якая ў Вас улюбёная п’еса?
— «Сабакі Еўропы».
—То-бок, інсцэніроўка, якую напісаў хто — Гарцуеў ці...?
— «Сабакі Еўропы» Беларускага Свабоднага тэатра. Не, мне і п’еса Гарцуева вельмі падабаецца. Але «Сабакі Еўропы» Мікалая Халезіна і Марыі Бяльковіч — гэта такая спроба зрабіць блокбастар. Не проста ўзяць пэўную частку, а ўвесь раман перакласці на мову тэатра. І мяне гэта вельмі ўразіла. Але, мяркую, у Свабоднага тэатра на гэта значна больш рэсурсаў, сусветнай славы. У гэтым сэнсе параўноўваць немагчыма.
— А не з Вашых тэкстаў — які драматычны твор улюбёны, што можа натхніць?
— «Івона, прынцэса Бургундская», напрыклад. Бо Гэта Гамбровіч. І ён — адзін з вялікіх пісьменнікаў. Па-першае, ён эмігрант — гэтым ён мне, напэўна, блізкі і зразумелы.
Па-другое, ён трыкстар.
Па-трэцяе, ён страшэнна незалежны творца, які крытыкаваў уласную нацыянальную культуру і дыстанцыяваўся ад уласнай літаратуры. Гэта мне таксама блізка. Ну, і ён вялікі мысляр. Ягоныя дзённікі — гэта бясконцая крыніца натхнення для мяне. А сама «Івона, прынцэса Бургундская» — я бачыў гэты спектакль у Мінску на тэатральным фестывалі. Яго, здаецца, прывозіў Польскі тэатр. Гэта было цудоўнае спалучэнне змроку і іроніі.
Падчас літаратурнай сустрэчы ў Лейпцыгу 22 лютага 2023. Фота Яўгена Ерчака
— Ці прамаўляюць Вашыя творы аб самаідэнтычнасці і нацыянальнай ідэі, і як?
— Думаю, персанажы маіх кніг — гэта, хутчэй, эскапісты. Яны заўсёды ўцякаюць і назіраюць. Але ў той жа час яны вельмі свабодныя людзі. Думаю, што мае кнігі — гэта такая вялікая маніфестацыя менавіта індывідуальнай чалавечай свабоды. Таму не думаю, што нацыянальная ідэнтычнасць ёсць галоўнай тэмай маіх твораў, але пра яе яны штосьці кажуць таксама.
Мне заўсёды быў чужы такі тупы беларускі нацыяналізм — той, калі сыходзяць з таго, што беларусы нейкія абраныя і маюць свой асаблівы лёс, што да нас трэба ставіцца па-асабліваму, бо ў нас ёсць вялікая гісторыя і культура, што ў нас быў залаты век...
Мне ўсё гэта абсалютна чужое і незразумелае. І я намагаюся па меры сілаў іранізаваць з гэтага. Я спрабую заставацца такім літаратурным трыкстарам.
— На Вашу думку, якой павінна быць сучасная беларуская драматургія?
— Яна не рэалізуе да канца той вялікі патэнцыял, закладзены ў сучаснай беларускай літаратуры, скажам так. Ёсць вельмі шмат цікавых празаічных твораў, паводле якіх можна ставіць спектаклі. Я бачу, што гэты працэс ужо пачаўся. Як я казаў падчас Кангрэсу, Аляксандр Гарцуеў для мяне з’яўляецца прыкметай вялікай творчай смеласці, бо бярэцца за сучасную беларускую прозу. І тыя рэжысёры, якія гэта робяць, заслугоўваюць толькі павагі. Але беларуская літаратура — яна ж розная.
Ёсць літаратура з Саюза беларускіх пісьменнікаў, напрыклад. І мне вельмі шкада, што такія словы, як традыцыя або спадчына, працягваюць мець настолькі вялікае значэнне. Свет вельмі змяніўся. Нельга жыць так, быццам на двары ўсё яшчэ дзевяностыя або васьмідзясятыя. Напрыклад, падзел на камуністаў і антыкамуністаў даўно ўжо састарэў. Цяпер проста зусім новыя выклікі.
— А аб чым тады трэба пісаць сучасным беларускім драматургам?
— Пра нас — пра тое, хто мы такія, дзе мы апынуліся, чаму мы апынуліся менавіта ў гэтым часе, як мы ратуемся, уцякаем або змагаемся. Я супраць нейкай ідэалізацыі.
Я не думаю, што ў свеце існуе такая з’ява, як гераізм. Чалавек заўсёды няшчасны. Ён робіцца героем у вачах грамадства не дзякуючы сваім учынкам, а дзякуючы таму, што ён раптам аднойчы пайшоў насуперак лёгіцы і абставінам, не паслухаў здаровага сэнсу і таму апынуўся ў вельмі небяспечнай сітуацыі.
Гэта мае дачыненнене да гераізму, а да нейкіх асабістых стратэгій, каштоўнасцяў. І мне зараз вельмі цікавы вобраз беларуса, які раптам апынуўся сам-насам з вялікім светам. Нішто не казала яму, што гэта адбудзецца ў ягонай біяграфіі, а яно раптам адбылося. І вось з аднаго боку мне цікава тое, як ён адкрывае гэты свет.
З другога боку, мне страшэнна цікавыя прадстаўнікі рэпрэсіўнай сістэмы — хто яны? Адкуль яны з’явіліся? Пра што думаюць, калі апыняюцца сам-насам з сабой, як заглушаюць сваё сумленне? То-бок, прасцей за ўсё — проста ўзяць і намаляваць іх такімі пякельнымі персанажамі, але ўсе ж яны, насамрэч, таксама людзі. Гэта мы ізноў вяртаемся да пытання: «што такое чалавек?».
Падчас Кангрэсу я казаў аб тым, што ўсе мы гаворым слова «культура» і маем на ўвазе штосьці добрае, пазітыўнае, светлае, але насамрэч гэта не так.
Культура можа вельмі лёгка ператварацца ў інструмент прапаганды. Я хачу мысліць складана, і каб чытач таксама мысліў складана. Простых адказаў не бывае.
Альгерд Бахарэвіч і Юля Цімафеева падчас літаратурнай сустрэчы ў Лейпцыгу 22 лютага 2023. Фота Яўгена Ерчака
— У апошні час шмат чую аб тым, што беларусам — асабліва тым, хто ў эміграцыі — трэба пісаць творы менавіта пра 2020 год і падзеі пасля яго, пра пераасэнсаванне нашай ідэнтычнасці і жыццё ў выгнанні... Вось я, напрыклад, напісала сваю першую п’есу. Але яна — пра каханне, яна паэтычная і не мае нічога агульнага ні з Беларуссю, ні з нацыянальнай самаідэнтыфікацыяй. Як Вы думаеце, ці мае такі твор месца быць зараз, калі ва ўсіх беларусаў абвостраны агульны боль пасля 2020 года?
— Вядома. Я цудоўна стаўлюся да такога. Калі мы ўсе будзем ствараць выключна актуальнае мастацтва і працягваць асэнсоўваць 20-ты год, калі мы ўсе будзем палітычныя — гэта не прывядзе ні да чаго добрага. Трэба пісаць пра чалавечае, пра тое, што нас ратуе. Пра каханне — гэта страшэнна цікава. Для мяне наогул, усё мастацтва — гэта Эрас і Танатас, адзінае, пра што мусіць думаць мастак. Я такое толькі вітаю, калі п’еса пра каханне — калі ласка.
— Як, па-вашаму, можа змяніцца беларуская драматургія з вяртаннем аўтараў на радзіму з эміграцыі? Ці зразумеюць беларусы адно аднаго?
— Чым больш мы застаемся тут, тым менш нас зразумеюць. Гэта вялікая праблема. Мне цікава глядзець на нашых суседзяў, тых жа літоўцаў або палякаў — бо ў іх таксама была культура ў эміграцыі, але потым была вернутая. Адбылася гэтая сустрэча тых, хто застаўся, і тых, хто з’ехаў.
Цяжка штосьці прагназаваць. Праблема ў пытанні — як ты можаш пісаць пра Беларусь, калі ты там не жывеш?
У цябе ёсць некалькі шляхоў. Адзін — пісаць пра эміграцыю, але ўсё жыццё гэта рабіць таксама не можаш. Рана ці позна ты прыйдзеш да таго, што твая краіна — тут. У цябе з’яўляецца яшчэ адна мова і гэтак далей. Аднак я перакананы, што жыць у эміграцыі — гэта вельмі карысна для мастака. Некалі я сфармуляваў трыццаць рэчаў, якія робяць нас людзьмі, што маюць права казаць пра нейкі вялікі досвед. І адным з пунктаў было «перажыць эміграцыю».
Думаю, што мастацтва, створанае людзьмі, якія маюць досвед эміграцыі, заўсёды будзе значна больш складаным, цікавым, глыбокім. Гэта тое, на што беларуская культура, літаратура ў прыватнасці хварэла вельмі доўга. Увесь свет сканчаецца за лесам.
Беларусы вельмі ўкаранёныя ў сваю зямлю. І гэтыя карані быццам аблыталі людзей і не даюць ім вырвацца і зрабіць нейкае падарожжа, паглядзець, што свет больш разнастайны.
Але гэта праблема. Беларускія літаратары, напрыклад, па большасці сваёй не ведаюць замежных моваў. Усё тое, што яны чытаюць з замежнай літаратуры, трапляе да іх пераважна праз расійскія пераклады — то-бок, Расія была і застаецца акном у свет. Натуральна, гэта вельмі вузкі і абмежаваны позірк на свет. Дзякуй богу, у нас за апошнія дзесяць-пятнаццаць гадоў з’яўляецца ўсё больш перакладаў замежнай літаратуры на беларускую мову, але гэта ўсё роўна мала.
У кожнай нацыі мусіць быць увесь корпус найважнейшых сусветных тэкстаў, даўно перакладзеных на яе мову. А ў нас гэта працэс яшчэ толькі пачынаецца. А калі людзі ўсё чэрпаюць з Расіі, то ў выніку яны і будуць прывязаныя да яе заўсёды.
— Рэжысёр Аляксандр Гарцуеў у сваім інтэрв’ю сказаў, што да гледача зараз «проста з меладрамай, напэўна, выходзіць нельга». Як думаеце — з чым тады трэба?
— Трэба выходзіць з тэкстамі, якія гавораць пра нас — сёння, тут і цяпер. Але не рабіць гэта прымітыўна, мовай штампаў і лозунгаў.
Гэта базавае правіла мастацтва: кожны тэкст мусіць змяняць чытача і аўтара. Калі тэкст, напісаны табой, нічога не змяняе, калі ён кажа тое, што ўжо было сто разоў прамоўлена, то, значыць, ён нікому цікавы не будзе.
Можа быць, ён крыху палашчыць твае пачуццё прыналежнасці да гэтай эпохі нацыі, але на гэтым усё. Кожны тэкст мусіць казаць і даваць штосьці новае. І для мяне асабіста не так важна, меладрама гэта або штосьці іншае. Гэтыя ўсе жанравыя падзелы ў ХХI стагоддзі ўжо не працуюць. Можна аб’яднаць меладраму з трылерам, і па выніку будзе вельмі цікавая, дзіўная сувязь. У наш час творцы больш вольныя. Таму — чаму б і не меладраму?
Наталля Міхаліна Скарынка, budzma.org
Чытаць яшчэ: «Адкуль бяруцца кнігі». Саша Філіпенка і ўсё ягонае вінаробства
