Альтэрнатыўная гісторыя — жанр у беларускай літаратуры далікатэсны, чытача ім радуюць рэдка, толькі на святы, ды і тое не на ўсе.
“Рэдка” — гэта, вядома, хлусня. Праўдай будзе напісаць: я беларускіх кніг у гэтым жанры наогул яшчэ не чытаў. Але хто яго ведае — можа, і быў нейкі аўтар-партызан, празаік-падпольшчык; у Беларусі кніжка ідзе да свайго чытача доўга, марудна, як цягнік у ваеннае ліхалецце. Падоўгу стаіць на станцыях, чакаючы чагосьці, людзі бегаюць па кіпень, праверка дакументаў, патрулі…. Нямногія кніжкі дабіраюцца да пункта прызначэння — звычайна дарога заканчваецца найбліжэйшым адхонам.
Так ці інакш, кніжка пад назваю “Палігон”, якая надоечы трапіла мне ў рукі, сваю дарогу па замінаванай чыгунцы нядаўна ўсё ж пачала — і спадзяюся, калі ёй і наканавана загінуць, дык яна зробіць гэта смерцю храбрых.
Чаму нашы аўтары так баяцца падступіцца да жанру альтэрнатыўнай гісторыі — такога папулярнага (і прыбытковага) за мяжой — сказаць цяжка. Мо таму, што беларусы са сваёй звычайнай, “чалавечаскай” гісторыяй ніяк разабрацца ня могуць — дык куды тут яшчэ і нейкай альтэрнатыўнай. Як сказалі мне аднойчы ў адной мінскай рэстарацыі, дзе мы з сябрамі збіраліся павячэраць: “Людзі тут аддыхаюць, а вы зачэм прышлі?” У беларускай літаратуры любы гістарычны тэкст — насамрэч альтэрнатыўна-гістарычны, бо на тое, што было, як было і, галоўнае, каму выгадна тое, што было менавіта так, агульнапрынятага погляду няма. Беларуская гісторыя для адных пачынаецца ў 1917, а для іншых — у Полацкім княстве; ёсць і такія, хто на поўным сур’ёзе лічыць першымі беларусамі этрускаў. А што, маюць права.
У Беларусі сто розных версіяў уласнай мінуўшчыны — і ўсе выглядаюць фантастычна. Таму перад пісьменнікам, якому заманецца паразважаць на тэму: “А што было б, калі…”, спачатку трэба давесці, што не толькі яго фантазія, але і ягоны варыянт сапраўднай гісторыі — правільныя.
Чытачу лягчэй. Яму не трэба турбавацца пра кансэнсус сярод гісторыкаў і палітыкаў. Чытачу заўжды цікава: а вось што было б, калі б Каліноўскага не павесілі? Што было б, калі б Слуцкае паўстанне перамагло? Што было, калі б БНР у 1918 прызнала Амерыка, Японія і Марс з Венерай? Што было б, калі выбары першага беларускага прэзідэнта завяршыліся перамогай графа як-там-яго-звалі (здаецца, у сапраўднай гісторыі яго так і не зарэгістравалі)? І што было б, калі б гітлераўская Нямеччына не прайграла вайну, а…
І вось гэта, здаецца — самае цікавае сучаснаму беларускаму чытачу: што, калі б мы так і засталіся — Райхскамісарыятам? Остляндам? Так на беларускую гісторыю дваццатага стагоддзя айчынныя літаратары яшчэ не глядзелі, а калі глядзелі, дык адводзілі вочы. Да нядаўняга часу.
Бо менавіта пра гэта (але не толькі пра гэта!), пра такі вось паварот падзей і вядзецца ў кнізе Андрэя Лазуткіна “Палігон”. Ост-мадэрнісцкай аповесці, як яе характарызуе сам аўтар.
Кніжка па-расійску — але ў выпадку “Палігона” гэта хутчэй плюс. Чаму? Бо дадае ёй праўдападобнасці. Дый беларускай мовы там хапае — і наогул, нікому ў галаву не прыйдзе сказаць, што дзеянне гэтай гісторыі з гэткім самым поспехам магло б адбывацца ва Украіне, Масковіі або польскім “генерал-губернатарстве”. Не, кніжка аж занадта беларуская — да апошняй ніткі бруднага шыняля і апошняй кроплі спірту.
Аповед ідзе ад імя студэнта Мінскага інстытута Анджэя (расейца), якому собіла жыць у тым самым Остляндзе і які выпадкова трапляе ў самы вір змагання — якога, так проста і не скажаш: такое адчуванне, што ўсіх з усімі. Гэты тэкст нездарма пачаўся з ваенна-акупацыйных метафар — бо і кніжка Лазуткіна пачынаецца шыкоўна: цягнік, які цягнецца з Барысава ў Мінск, каштоўны, канвертавальны спірт, зіма, шэрае, гнілое неба, праверкі, цягнік узрываюць, СД, партызаны (якія не зусім партызаны)… Ажылая рэальнасць паваеннага часу ва ўсё яшчэ акупаванай немцамі Беларусі. Указы прэзідэнта Астроўскага, Цэнтральная рада, немцы, і жыццё, жыццё, жыццё… Для ўсіх, хто ў тэме, гэтая аповесць — добрая нагода зазірнуць у прыдуманыя, заблытаныя, але дзіўным чынам рэальныя сусветы Мінска таго часу. Расказваць, што там у кнізе далей, нельга. Нецікава чытаць будзе: ні вам, ні мне. Хаця са словамі, як і з інтрыгай, у Лазуткіна праблем няма — ставіць іх ён умее, і робіць гэта з падазроным для свайго ўзросту майстэрствам.
Словы для альтэрнатыўнай гісторыі гэткія самыя важныя, як і для сапраўднай. Але тут іх трэба не толькі знайсці — тут іх трэба яшчэ і наважыцца прамовіць.
Бо сярод прычын, з якіх у нас баяцца пісаць у гэтым жанры, нельга не назваць яшчэ дзве.
Першая прычына простая: каб пісаць на такія тэмы, трэба быць добра абазнаным у рэальнасці таго часу. Не больш-менш абазнаным — а арыентавацца там, у паваеннай эпосе, як ва ўласным раёне. З заплюшчанымі вачыма арыентавацца ў тагачасным Мінску. А яшчэ трэба адчуваць паталагічную любоў да таго часу — быць гатовым аддаць частку жыцця за тое, каб хаця б на дзень там апынуцца. Некалі я вершык напісаў: пра тое, як трапляю на машыне часу ў Мінск пяцідзясятых, пакінуўшы яе ў нейкім хляўку, застаюся і бачу праз дзесяцігоддзі першы пацалунак бацькоў. Ну, і ўсё такое прочае. Але ведаць Мінск мала — трэба ведаць і яго гаспадароў. Немцаў, калабарантаў, прачытаць усё ці амаль усё, што ёсць па тэме. Карацей, у самым што ні ёсць 2014 годзе жыць не толькі тут — але і там. У альтэрнатыўнай рэальнасці.
З арыентацыяй у Лазуткіна ўсё ў парадку:
“Дальше, за старой Немигой, возле Комсомольского озера, которое открыли перед самой войной, выстроен закрытый немецкий район. Посторонним туда нечего соваться, никого не пускают. За кирпичной стеной живут чиновники имперской администрации, семьи, прислуга и фиг пойми кто еще. Говорят, там красиво, немецкие архитекторы выстроили маленький кусочек Германии… Сами немцы на людях не показываются. Наверное, сторонятся нас, диких восточных варваров. Любые контакты с немецким населением строго запрещены — я лично с немцем разговаривал только один раз, в институте: тот тянул волынку про верность Германии и фюреру, жевал лекцию, чуть коверкая русские слова”.
У гэтай кнізе ўсё на месцы: і партрэты фюрэра, які глядзіць на Анджэя без варожасці, і “Беларуская газета”, і голад, і паліцыя, і мова.
А вось другая прычына, чаму альтэрнатыўнай гісторыі ў нас баяцца, страшнейшая. Рэч у тым, што другая сусветная ў нас недатыкальная, свяшчэнная, мёртвы міф, які мы штогоду выцягваем з труны, апранаем на яго святочныя касцюмы, з другой сусветнай у нас нельга гуляцца — накінуцца і свае, і чужыя. Не чапай, нам без гэтай вайны ніяк. Забяры яе ў нас — дык, можа, нічога і не застанецца. Таму людзі з другой сусветнай асцярожнічаюць. На яе магіле стаіць дзяржава, толькі яна ўказвае, калі лічыць труп жывым. Я перакананы, што другую сусветную прыйшоў час аддаць гісторыкам. Або аўтарам альтэрнатыўнай гісторыі — але вайну трэба забыць. Забыць — не значыць зрабіць выгляд, што яе не было. Забыць — значыць асэнсаваць і аддаць у рукі прафесіяналаў.
Так што альтэрнатыўная гісторыя ў нас — жанр яшчэ і небяспечны. Аўтара “Палігона” Андрэя Лазуткіна гэта не спалохала — як і яго героя, якога не назавеш ні асабліва адважным, ні рамантыкам, ні ідэалагічна правільным. Студэнт Анджэй — у меру цынічны малады чалавек, які хоча ацалець сярод вар’яцтва і ўвесь час думае… А пра што можа думаць беларус-остляндзец? Пра тое, пра што і любы іншы малады і не дурны беларус. “Як выжыць?”, “У чым сэнс?”, “Дзе прыгажосць?” — і “Што ж вы ўсе, сукі, ад мяне хочаце?”
Стыль у Андрэя Лазуткіна ёсць — і сам ён голасам свайго альтэр-эга абвяшчае яго сутнасць: папрошчэ нада быць, папрошчэ.
“…Слова, сказанные механизатором на полесской дискотеке, принял близко к сердцу, как жизненный принцип. Иногда “нада папрошчэ” — даже в литературе. А то всякае можэт быць…”
Папрошчэ — гэта, увогуле, не мой прынцып. Але прастата аўтара “Палігона” — удаваная. Не такі ён просты, Андруша Лазуткін. Проста ён там у цягніку едзе, па Остляндзе. Час такі, трывожны — кніжка, можа, некуды і даедзе. А чалавек — хто яго ведае.
Палігон — слова з дзяцінства. Калі ў шабаноўскай кватэры вокны дрыжэлі і ледзь не выляталі шыбы ад стрэлаў, што чуліся аднекуль здалёк, з-за Магілёўскай шашы — казалі, гэта “з палігона б’юць”. Цяпер той шабаноўскі палігон чымсьці нагадаў нашую кніжку, у якой ідзе гульня з гісторыяй. Як што насамрэч было і дзе стралялі, невядома. Але шыбы бразгочуць. Значыць, нешта нябачнае даляцела, і цуд літаратуры адбыўся. А альтэрнатыўная тая гісторыя або не — якая розніца. Сучасная Беларусь і так жыве ў альтэрнатыўнай гісторыі — бо яе не толькі магло й не быць: пад пэўным ракурсам яе і няма. Але гэта не наш ракурс. І не ракурс аўтара “Палігона”.
Першая кніжка Лазуткіна — аўсвайс, выдадзены яму чытачамі. Да наступнай станцыі ён даедзе, у гэтым сумневаў няма. Што далей? А далей паглядзім, ці досыць моцная беларуская гісторыя і літаратура, каб вытрымаць наступ гэтай агрэсіўнай альтэрнатыўнасці.
Застаецца дадаць, што ў кніжцы ёсць яшчэ адна лінія, сучасная, не такая захапляльная, але досыць глыбокая, з жыгулямі, пельменямі, халадзільнікамі, хрушчоўкамі і “разгаворамі” — у ёй, уласна кажучы, і адчуваецца, колькі аўтару насамрэч гадоў. Дадаць, што выйшла кніжка ў серыі “Пункт адліку”, а надрукавала яе выдавецтва “Кнігазбор”. Што яшчэ? Як кажуць у нас у Остляндзе, у Вайсрутэніі, пішыце нам: Мінск, Чырвоная, 4, schöne Grüße, auf Wiedersehen und Hitler kaputt.
