Усё, што мы ведалі пра Фелікса Эдмундавіча Дзяржынскага, – няпраўда. Ніякі ён быў не помнік, ніякі не праспект і не кат, а калі трошачкі і кат, дык зусім не ЭдмУндавіч, а Эдмундавіч, з націскам на першым складзе. Фелікс Дзяржынскі – гэта такі польскі Чэ Гевара беларускага паходжання. Рамантык без страху і поп-року. Людзі настолькі яго паважалі і любілі, што ажно на допыты да яго прасіліся.
“…Ажно на допыты да яго прасіліся” – як на чалавека, дык даволі сумнеўная характарыстыка. Але такая выразная, што верыш ты ёй або не – хочацца чытаць далей. Хочацца разабрацца, чыстая гэта праўда або гэта яна так на допыт просіцца. А яна просіцца…
Гаворка пра найноўшую біяграфію нашага славутага земляка Фелікса Эдмундавіча, выдадзеную ў Расіі, у добра вядомай у нас серыі ЖЗЛ. Але, ясная рэч, не толькі і не столькі пра яе і Дзяржынскага, колькі пра нашых “замячацельных” людзей, знакамітых беларусаў, вартых такой кніжкі.
Напісаў найноўшую біяграфію Дзяржынскага такі сабе расійскі даследчык Сяргей Крэдаў. Часы змяняюцца, змяняюцца біяграфіі, вымушаныя змяняцца і біёграфы. Раней аўтар, які пісаў пра Дзяржынскага, сказаў бы, што Дзяржынскі быў паляк і дзеяч расійскай рэвалюцыі, – і пайшоў бы далей апісваць подзвігі свайго працадаўцы (а кім яшчэ ёсць для біёграфа ягоны герой?) Цяпер жа трэба ўлічваць розныя новыя рэаліі. Так, Дзяржынскі быў паляк і расійскі рэвалюцыянер, але: там у “Белоруссіі”, каля Івянца, людзі жывуць на такім стыку польскай, расійскай, беларускай і літоўскай культураў, што часам пытанне нацыянальнай ідэнтыфікацыі тут робіцца даволі складаным, піша Крэдаў. І гэта ўжо нешта новае – такая ўвага да беларускай спецыфікі. Праўда, далей Беларусь згадваецца хіба што павярхоўна. Не яна была галоўнай сцэнай жыцця Фелікса Шчаснага Дзяржынскага.
Але ягонай калыскай, як любяць казаць нашыя вядучыя літаратурных калыханак, яна сапраўды была. І, цалкам магчыма, не нарадзіўшыся тут, ён ніколі не зрабіўся б такім, якім яго запомнілі. “Жалезным” Феліксам. Які дарма што быў жалезны – запомніўся сучаснікам гнуткім выканаўцам чужой волі, які заўжды трымаўся тых, хто мацнейшы, і рабіў тое, што ад яго патрабавалі. Рабіў настолькі старанна і самааддана, часта сабе на шкоду, што цяпер бы абавязкова сказалі: вось ён, сапраўдны беларус.
Часта даводзілася з прыкрасцю натыкацца на гэты стэрэатып: беларус па натуры – “ісполнітелен, ответственен, недалёк, не задаёт лішніх вопросов і счітает, что начальнік всегда прав”. Кажуць, менавіта таму ў савецкія часы беларусаў паўсюль любілі – а асабліва любілі ставіць на нізкія пасады, якія вымагаюць не волі і прыняцця рашэнняў, а сляпога выканання загадаў. У нечым вобраз Дзяржынскага, які стварыў Крэдаў, перагукаецца з гэтым паскудным стэрэатыпам. Ну, застаецца спадзявацца, што стэрэатып сваё аджыў, і мы самі разбярэмся, каго нам куды ставіць, але пытанне не знікае: ці стаў бы Дзяржынскі такім “замячацельным чалавекам”, не нарадзіўшыся тут? І наколькі наогул месца нараджэння чалавека ўплывае на ягоны лёс?
Ну, нібыта ўплывае, адказвае кніжка Крэдава. Дзяржынскі нарадзіўся на Беларусі, у якую не верыў, адчуваў сябе палякам, хаця Польшча яго не прымала, падтрымліваў расійцаў, якія не любілі яго прамовы за “невыносны польскі акцэнт” і выпучванне сваёй жалезнасці. Дзе яшчэ можна было зрабіцца такім “замячацельным”?..
…Трэба сказаць, што з расійскім словам “замячацельны” адбылася, як вядома, “замячацельная” гісторыя. Некалі яно азначала “нечым цікавы, варты ўвагі, настолькі прыкметны, што нельга абмінуць увагай”. У такім сэнсе шмат якія мінулыя і будучыя героі серыі ЖЗЛ сапраўды “замячацельныя”: Маа Цзэдун, Кім Ір Сэн… Гітлер, Пол Пот… І той самы Дзяржынскі. А цяпер вось гучыць дзікавата: Жызнь замячацельных людзей. Хан Батый. Як тут не ўспомніць аднаго паэта, які даўно заслужыў кніжку ў адпаведнай беларускай серыі, якой няма:
У расейцаў шаблі касыя,
У расейцаў вочы Батыя…
Ім і Батый “замячацельны”. Іхны герой. Але ў іх свая ЖЗЛ ёсць . А ў нас толькі спробы стварыць нешта падобнае. І з боку афіцыйных літаратараў і выдаўцоў, і з іншага. Часам даволі ўдалыя, але ў пераважнай сваёй большасці – нуднаватыя. Чаму так? Таму што кніжкі для ЖЗЛ пішуць людзі, якім цікавыя іншыя людзі. А не героі. І гэтыя першыя пішуць пра другіх: “Да яго прасіліся на допыты”. Гэта інтрыгуе.
А прасіліся – бо, як высветлілася, Дзяржынскі са сваімі падследнымі-паддоследнымі дыскутаваў, спрачаўся, спрабаваў давесці сваю рацыю і рацыю свайго гестапа, ВЧК… І вельмі любіў тэатральныя эфекты: усё, я вас пераканаў, вы свабодныя, вось пропуск!
…А вось беларускі аўтар, пішучы пра нейкую знаную гістарычную асобу, абавязкова скаціцца да маралі і замілавання. Будзе ўжываць словы “апостал” і гэтае, сваё ўлюбёнае: “прарок”. Беларускі біёграф не можа дазволіць чытачу самому вырашаць, “пра рок” там або пра папсу. Беларускі біёграф усё ведае. У выніку біяграфія ператвараецца ў славаслоўе. І ніякіх знаных, прыкметных, “замячацельных людзей” не відаць. Відаць толькі небажыхароў, якія паклалі жыццё на алтар. Хто іх рэзаў? Хто здымаў шкуру? Калі верыць нашым аўтарам жыццяпісаў, у нашых “замячацельных” людзей няма біяграфій, у іх ёсць толькі гераічныя ўчынкі і мары пра светлую народную будучыню.
А насамрэч вартых увагі людзей і вартых увагі біяграфій у беларускай гісторыі не менш, чым у Расіі. Думаю, нават больш. Нашыя знаныя людзі нават чымсьці сімпатычнейшыя. Сярод іх менш забойцаў, тыранаў, маньякаў, адурэлых ад крыві “дзяржаўных мужоў” з іхным “палітычным мысленнем”, загорнутым у “геапалітычныя інтарэсы”. Беларускія героі – паэты, мастакі, музыкі. Толькі пісаць пра іх трэба тым, хто ўмее і цэніць. Хто ненавідзіць словы “прарок”, “апостал”, “духоўнасць ” і такія гнюсныя выразы, як “ахвярнае служэнне”, “гранічная шчырасць ”… Розныя штампы, штампікі, штампулькі, з якімі так звыкся чытач.
Напэўна, гэта і ёсць незваротныя ўзроставыя змены ў псіхіцы. Калі пасля трыццаці пяці больш не хочацца чытаць раманаў, або хочацца, але ўжо не так. Калі хочацца чытаць дакументальную літаратуру, розны займальны, добра напісаны нон-фікшн. І тут хоцькі-няхоцькі пачынаеш шукаць – і бачыш, што па-беларуску пісаць яго навучыліся адзінкі. У большасці з тых, хто спрабуе, выходзяць або пасквілі, або нястрымныя славаслоўі. І тут падварочваецца ЖЗЛ. І, скажам, мой нацыяналізм не сягае так далёка, каб адмовіцца ад цікавай кніжкі па-расійску. І нават не магу ўявіць сабе, чый сягае. Ад кніжкі ні на якай мове нельга адмаўляцца. А вось магчымасці выбіраць, што чытаць, варта патрабаваць толькі ад сваёй літаратуры.
Бадай што самай удалай спробай стварыць такую вось шыкоўную біяграфію, ды яшчэ на беларускі матэрыяле, можна лічыць “След матылька” Аляксандра Л. А якія яшчэ маглі б з’явіцца кніжкі ў гэтым жанры… Жыццяпісы Адамчыка і Сыса. Драздовіча і Плятэр. Чарвякова і Станюты. Глебкі і Бэндэ. Цёткі і Міхасевіча. Урэшце, Цанавы… Бо асноўная фішка такой серыі – не тое, “каб чалавек быў харошы”, а каб перадаць дробязі, пахі, боль і балячкі, літары і ноты часу. Каб уваскрасіць не толькі асобу, але і паўсядзённае жыццё, у якім яна адчайна хапалася за штосьці, каб выплыць на паверхню. Чытаць цікава і пра нягоднікаў. Толькі б мелі ўяўленне, пра што пішуць, і не спявалі одаў. Оды – гэта ў іншую серыю. Толькі хто б ведаў, як абрыд ужо той серыял…
