“Мы пазналі без памылкі, што пад сховам цемнаты нам даставілі пасылкі, тэлеграмы і лісты…” — напісаў некалі класік беларускай літаратуры. Напэўна, набліжаўся Дзень паштовага работніка, і яму хацелася неяк адзначыць свята трапным паэтычным радком.
Сапраўды, у старыя добрыя часы класікам пад сховам цемнаты прыходзіла чытацкая пошта — і зрэдку класікі на яе адказвалі, прычым сярод белага дня. Смелыя былі людзі. Да пошты ставіліся сур’ёзна — не дзіва, што некаторыя адказы тых вечна жывых класікаў можна спакойна аднесці да шэдэўраў эпісталярнага жанру.
Мне дужа падабаецца гісторыя пра тое, як у 1932 годзе Джэймсу Джойсу нечакана прыйшоў ліст з Савецкага Саюза. Маскоўскі міжнародны саюз рэвалюцыйных пісьменнікаў даслаў аўтару “Уліса” анкету з пытаннем, здольным паставіць у тупік любога мадэрніста:
“Які ўплыў на вас зрабіла Кастрычніцкая рэвалюцыя ў Расіі і якое значэнне яна мела для вашай літаратурнай працы?” Напэўна, набліжалася 7 лістапада, і Саюзу рэвалюцыйных пісьменнікаў таксама хацелася адзначыць гэты вялікі дзень якім-небудзь трапным пытаннем замежнаму жывому класіку.
А падпісаны ліст з Масквы быў без выкрутасаў: “Сакратар Саюза — Раманава”.
Неўзабаве ў Маскву прыйшоў адказ ад сакратара Джойса Поля Леона, расійскага эмігранта з паходжання. Тэкст варты таго, каб прывесці яго цалкам:
“Шаноўнае спадарства,
містэр Джойс просіць мяне падзякаваць за аказаны яму гонар, у выніку якога ён з цікавасцю даведаўся, што ў Расіі ў кастрычніку 1917 года здарылася рэвалюцыя. Аднак падышоўшы да пытання з большай увагаю, ён высветліў, што згаданая рэвалюцыя адбылася ў лістападзе ўказанага года. Грунтуючыся на тых звестках, якія ён паспеў сабраць, яму пакуль што цяжка ацаніць важнасць гэтай падзеі, і ён толькі хацеў бы адзначыць, што, калі меркаваць па подпісе вашага сакратара, змены, відаць, не такія ўжо вялікія”.
Вось гэта сапраўды ўзор стылю. Гэта Джойс, якім ён быў і якім застаўся, — “арол сцяпной, казак ліхой”, як спяваецца ў любімай народам песні. Народ любіць літаратуру, народ любіць пісаць лісты і даносы, народ любіць выказвацца паўсюль, дзе можна. Дзіўна, чаму гэта ён не зачытваецца Джойсам? Класік жа. А класікаў у нас памятаюць.
***
Зрэшты, пра ўсё гэта, пра лісты пісьменнікам і адказы на іх, можна прачытаць у вікіпедыях, лайвджорналах, фэйсбуках і на іншых сумнеўных сайтах. Усё гэта можна вылавіць у сеціве — тым самым, якое за пару дзесяцігоддзяў скараціла дыстанцыю паміж чытачом і аўтарам настолькі, што цяпер пісаць лісты жывым класікам і дасылаць іх пад сховам цемнаты зрабілася неабавязкова. Дастаткова проста сказаць пісьменніку, што ён мудак. І гэта будзе імгненна надрукавана, і тысячы людзей пабачаць гэта і пракаментуюць, і ўсе будуць шчаслівыя.
Раней як было? Зваротная сувязь чытача і аўтара адбывалася такім чынам: чытач пісаў ліст або данос (і раней, і цяпер паміж гэтымі словамі почасту няма розніцы) у газету або часопіс. Пісаў доўга, пацеў, пыхцеў, падбіраў словы, сто разоў перачытваў напісанае. Ведаў, што вось апусціць канверт у скрыню — і дарогі назад няма, палятуць ягоныя гнеўныя або ўдзячныя словы ў рэдакцыйны вырай. І калі чытачу карцела сказаць пісьменніку, што той мудак, чытач ведаў: абразлівых словаў ужываць нельга. Трэба скласці свой ліст максімальна карэктна, выявіць, так бы мовіць, усе свае літаратурна-інтэлектуальна-дыпламатычна-псіхалагічныя здольнасці. Каб ліст надрукавалі ў часопісе з мільённым накладам — і любімы пісьменнік даведаўся, што ён мудак або геній. А яшчэ абавязкова трэба было падпісацца поўным імем — лісты ад ананімаў друкавалі неахвотна.
За права назваць пісьменніка бяздарным або проста кепскім чытач плаціў сваімі літаратурнымі высілкамі. Нечуваным напружаннем мозгу. Бо, як высвятлялася, напісаць тэкст не так лёгка, як здаецца.
Нарэшце канверт апускаўся ў скрыню, пачыналіся дні трывожнага чакання. І пакуль дні ляцелі, жарсці суцішваліся, абурэнне паціху мінала. Адрасат заставаўся мудаком, але патрэба ў тым, каб ён пра гэта ведаў, рабілася ўсё слабейшай.
І вось ліст прыходзіў у рэдакцыю. І калі ён быў складзены па ўсіх правілах, яго рэдагавалі, скарачалі і друкавалі. Не адразу, вядома ж. Той, хто яго пісаў, паспяваў забыцца, што ж ён там некалі накатаў доўгім зімовым вечарам. Але ліст выходзіў — і пісьменнік даведваўся пра сябе страшную праўду.
Цяпер была яго чарга рабіць высновы — ці не рабіць іх. У дадзеным выпадку гэта няважна. Важна іншае: людзі гаварылі тэкстамі, і так званы літаратурны працэс адбываўся на ўзроўні тэкстаў. А кожнаму тэксту патрэбны час. Прынята лічыць, што мэтай дыскусіі ёсць высвятленне ісціны, а задачай — пераканаць суразмоўцу ў сваёй рацыі. Але гэта не так: ніякіх ісцін на свеце не існуе, і даводзіць рацыю падчас дыскусіі — задача бязглуздая, бо прадугледжвае, што нехта так ці інакш застанецца дурнем. Каштоўнасць дыскусіі — у самім яе працэсе і ва ўменні яе весці, не адхіляючыся на абразы, не паддаючыся эмоцыям і не выносячы прысудаў.
***
Нядаўна па адным з дзяржаўных каналаў паказалі нейкае ток-шоў, дзе размова ішла пра сучасную беларускую літаратуру. Пытанні, на якія прапаноўвалася адказаць чытачам, стаялі рубам:
“Найлепшыя часы белліту — у мінулым або ў будучыні?”
“Каго з сучасных беларускіх пісьменнікаў вы ведаеце?”
“Хто напісаў “Дзікае паляванне караля Стаха”?
Рубам стаялі і іншыя, не менш інтэлектуальныя.
Гэта цяпер модна: ведаючы, што людзі нічога не чытаюць, пытацца ў іх пра літаратурныя ўпадабанні, а потым разводзіць рукамі і з дакорам пазіраць на пісьменнікаў: аяяй… І сапраўды: гледачы пабачылі вулічныя апытанні, для іх агучваліся вынікі галасаванняў — было зроблена ўсё, каб стварыць ілюзію народнага волевыяўлення. У людзей, якія бессаромна прызнаваліся проста ў камеру, што нічога не чытаюць і чытаць не збіраюцца, усур’ёз пыталіся пра перспектывы беларускай літаратуры. А яны ў адказ зноў і зноў прадказальна і горда: “Не чытаем, не знаем, не чулі”.
Усё гэта вельмі нагадвала той ліст, прысланы з Масквы Джойсу. Тыя, хто яго дасылаў, цьмяна ўяўлялі сабе, хто такі Джойс — і ў выніку аказаліся дурнямі. Так і тут: выказаць сваё пагардлівае стаўленне да беларускай літаратуры было прапанавана людзям, якія не маюць пра яе ніякага ўяўлення. Атрымалася, што дурні — чытачы, а не пісьменнікі. Але на падставе чытацкіх адказаў была зробленая дзіўная выснова: праблема ў нас менавіта з літаратурай, а не з чытачом.
Гэта тое самае, калі б я, у якога па матэматыцы ў школе была тройка, сказаў, што матэматыкі — дармаеды і мудакі, бо я нічога не разумею ў іхных лічбах. А яны не могуць прапанаваць мне іншы варыянт матэматыкі, які б адпавядаў маім уяўленням пра прыўкраснае. Хто іх наогул назваў матэматыкамі? Важдаюцца там са сваімі тэарэмамі, самі сабе нешта вылічваюць. Лепш я пашукаю тых, з якімі прыемна бавіць час пасля цяжкага працоўнага тыдня: два плюс два чатыры, скажуць яны мне, і я пагаджуся — вось з такой матэматыкай усё ў парадку.
Уяўляю, калі б да мяне на вуліцы падышлі з камерай і спыталі, якіх сучасных матэматыкаў я магу назваць і працу якога ацэньваю вышэй за ўсё. Уцёк бы, напэўна. Мне было б сорамна. А гэтым — нармальна. Яны ўсё ведаюць, яны “Новую зямлю” чыталі. Энцыклапедыю сялянскага жыцця. І яшчэ нешта — “забыл названіе”.
Вядома, большасць гледачоў той перадачы з уласцівым беларусам аптымізмам і патрыятызмам адказала, што найлепшыя часы белліту — у мінулым. Прыкладна чвэрць вырашыла, што ў будучыні. Нікому не прыйшло ў галаву, што, можа, мы акурат у найлепшыя ягоныя часы і жывем — проста пра гэта нічога не ведаем, бо адкуль нам ведаць, калі мы нічога не чытаем? Найлепшыя часы — яны заўжды ў мінулым. У мінулым самыя моцныя любові, самая зялёная трава і самае смачнае марозіва. У мінулым гарэлка была танная. У мінулым не было жабракоў, прастытуцыі, педафіліі, сацыяльных сетак, не падалі самалёты, не здаралася тэрактаў. У мінулым, каб сказаць, што пісьменнік ідыёт, яму трэба было напісаць ліст, пакласці ў канверт і адправіць, а потым месяцамі чакаць, пакуль ён выйдзе. У мінулым нас любілі. У мінулым любілі мы. У мінулым усё было цудоўна. У мінулым ніхто не баяўся будучыні.
Цікава, калі спытаць у мінакоў дзе-небудзь каля Камароўкі, што напісаў Джойс, колькі чалавек назаве хаця б адзін твор? А ён жа класік, па сваіх маштабах значна большы за Караткевіча. Праблема ў нас з Джойсам. Праблема. Трэба яго адкапаць і на АНТ прыцягнуць — хай адкажа па ўсёй строгасці, чаму беларусы яго не чытаюць. І дзе ягоныя “Вайна і мір” з “Паднятай цаліной”.
***
Тыя члены Саюза рэвалюцыйных пісьменнікаў, якія пісалі Джойсу, не маглі сабе нават уявіць, што іхная вялікая кастрычніцкая рэвалюцыя можа не ўплываць на нечую творчасць. Ім здавалася, што пісьменнік проста не мае права пра гэта не ведаць ці, што яшчэ больш жахліва, смяяцца з такой гістарычнай падзеі. Як так?
Успамінаюцца булгакаўскія “деті Германіі”, якім прафесар не хацеў дапамагчы буржуйскай капейчынай: “Вы не спачуваеце дзецям Нямеччыны?” — “Спачуваю”. — “Дык дасце грошы?” — “Не дам”. — “Чаму?” — “Не хачу”. Не хацець: не ведаць, чаго хоча ад цябе народ, нічога не чуць пра нейкія чужыя, нецікавыя табе рэвалюцыі, не быць залежным ад пысаў, якія самазадаволена расказваюць у камеру, што не чытаюць беларускіх кніжак, — прывілей мастака.
Народ прывучаны да таго, што літаратура — справа ўсенародная. Як Еўрабачанне або суботнік. Хай той, хто кажа, што найлепшыя часы ў мінулым, адарве задніцу ад канапы і папрацуе. Для пачатку паспрабуе выказаць свае прэтэнзіі літаратурнай мовай — бо слухаць наш так званы народ, які разважае пра літаратуру, гідка: людзі два слова звязаць не могуць, а пнуцца ў чытачы. Беларускую літаратуру знайсці, прынамсі ў Мінску, лёгка, было б жаданне. Быць чытачом — таксама талент, таксама — праца. Зрэшты, добраахвотная. Ніхто нікога не прымушае. З камерай па Мінску не бегае, амаль як у Вудзі Алена: сіньёр Пісанэла, што вы прачыталі сёння на сняданак? Нічога? Дык найлепшыя часы ў мінулым? Мы так і думалі.
