Што мусіць зрабіць пісьменнік, даведаўшыся, што ягоныя кнігі купляюць выключна з пачуцця шкадавання да сівізны іх аўтара? Напэўна, застрэліцца або павесіцца. Ну, ці выкінуцца з акна, калі вышыні не баіцца – гэта ўжо як яму, пісьменніку, зручней. Магчымы і больш памяркоўны варыянт – можна проста перастаць цешыць сябе ілюзіямі ўласнае значнасці. Самы памяркоўны – і самы складаны.
Шкадаванне – пачуццё не заўжды прыніжальнае; можна нават сказаць, што яно ледзьве не самае чалавечае з пачуццяў; шкадаванне, любоў і нянавісць ёсць тымі невылечнымі хваробамі, якія робяць нас людзьмі. Але што да кнігавыдання – шкадаванне тут недарэчнае, быццам які-небудзь чарговы чаргінец у літаратуры. Сапраўды, мы купляем кніжкі, аддаючы свае ўласныя грошы (“нажітые”, ясная рэч, “непосільным трудом”), з розных прычынаў. Кінакамеры – тры штукі, куртка замшавая, партабак айчынны – калі развіваць кінаметафару. Часцей за ўсё кніжкі набываюцца з элементарнай зацікаўленасці: сюжэтам, стылем, знаёмым імем аўтара, а бывае, што ўсяго толькі арыгінальнай назвай або прыгожай вокладкай.
Ну, ці словам “бэстсэлер” у анатацыі да кніжкі, якая яшчэ не з’явілася ў продажы. У Беларусі бывае і так.
Часам мы, грэшныя, не адмаўляемся, калі нас завабліваюць рэкламнай шуміхай, тым, што ў нас чамусьці называюць дэманізаваным па самыя пёркі словам “піяр”. Але і тут працуе зацікаўленасць, хай сабе і выкліканая з дапамогай штучных стымулятараў. А раптам і праўда шэдэўр? Ці проста спадабаецца? Мы купляем кніжкі, падпісваючы негалосную дамову з аўтарам верыць яму, прынамсі, на першай старонцы – а там ужо як атрымаецца: не паверылі – прабачце. Урэшце, гэта проста кніжка.
Мы можам купіць кніжку нават таму, што аўтар – наш сябар і хочацца зрабіць яму прыемнае. Не найлепшая матывацыя, але добрае капіталаўкладанне.
Але ніхто, ніхто, нідзе і нізавошта не мае права прымусіць нас купіць кніжку са шкадавання.
Вось расставіш гэтыя нявінныя на першы погляд словы ў такім парадку – і адразу ўзнікае вобраз дзвюх істотаў, адна з якіх гладзіць другую банкнотам па ўспацелай галаве. Вобраз мала таго што даволі непрыстойны – ёсць у ім нейкая невыносная пошласць. Шкадаванне прыніжае – і прыніжае перш за ўсё самога пісьменніка. А ўскосна – прыніжае чытачоў, выдаўцоў, рэдактараў, карэктараў, перакладчыкаў, мастакоў, вярстальнікаў, прадаўцоў-кнігароў, то бок увесь той вясёлы народзец, без якога кніжак папросту не існавала б. Шкадаванне прыніжае саму літаратуру – якая, можа, і сталася для кагосьці пустым гукам, але чуць яго ўсё роўна хочацца. Мо таму, што пусты – і кожны напаўняе яго як можа.
Такія вось думкі прыходзяць у галаву, як нейкі сумны спам, калі чуеш розныя гісторыйкі пра неверагодныя прыгоды Кніжкі ў сучаснай Беларусі. Напрыклад, пра колішнюю акцыю высакародных энтузіястаў, мэтай якой было на грамадскіх пачатках распрадаць кніжку аднаго жывога класіка. Таму што класік, ё-маё, і таму што гэтая паэтычная кніжка, як высветлілася, нікому не патрэбная. Ты, чытачу, не збіраўся купляць гэтую кніжку, цябе не цікавяць жывыя класікі, неяк так сталася, што яны няздольныя паўплываць на тваё жыццё – але вось жа, вазьмі і купі: бо паэт сівы, прайшоў скрозь гарнілы і школьныя праграмы і зрабіўся ў выніку нікому не патрэбны. Купі, пашкадуй заслужанага, пагладзь народнага. А не купіш – беларушчына цябе пракляне.
Такое, напэўна, таксама бывае толькі ў нас. Такая сабе спроба раскруціць кліента на этыку, выклікаць у чытача павагу і шкадаванне, якія, уласна кажучы, ніхто ні да кога адчуваць не абавязаны. Гэта па-першае. Па-другое, тут відавочнае жаданне адрамантаваць даўно спарахнелыя, на шчасце ўсяго белліту, іерархічныя лесвіцы. Як раней было? Пачатковец, дэбютант, не член, член, прызнаны майстар слова, жывы класік-прарок, мёртвы класік-апостал. Толькі такія расклады даўно ўжо не працуюць. “Пачаткоўцаў” чытае ў сто разоў болей народу, чым “жывых класікаў”, і вагі яны маюць значна болей. Большасці па-сапраўднаму “культавых” паэтаў яшчэ няма трыццаці. І гэта варта прыняць як дадзенасць.
Ну, і па-трэцяе, адчуваецца ў гэтай гісторыі наіўнае намаганне выклікаць у нас, чытачоў, такі сабе грамадскі сорам – калі не купім, не падтрымаем і не пашкадуем. Але чытач ні ў чым не вінаваты. І ўжо дакладна не вінаваты ў тым, што ён не чытае гэтага паэта, а чытае іншага. Таго, каму няма трыццаці… Як там было: “Вы не спачуваеце дзецям Нямеччыны? – Спачуваю, але грошай не дам. – Але чаму? – Не хачу”.
Ці вось яшчэ гісторыйка. Іншы заслужаны і народны паэт выдае за ўласныя грошы, практычна за пенсію, збор сваіх твораў. Навіна, якую з невядомай прычыны прэзентавалі як жахлівую, амаль трагічную. З рубрыкі “Ах-ты-божачкі-ты-мой-што-робіцца”. Жаданне паэта пабачыць яшчэ пры жыцці шматтомнік, у якім “быў бы падсумаваны творчы даробак за дзесяцігоддзі”, цалкам зразумелае. Ніхто не збіраецца аспрэчваць тое, што нажытае, то бок напісанае, “непосільным трудом”. Незразумела толькі, што тут трагічнага. Ну, выдае за свае грошы. Нармальная сітуацыя для аўтара, якім не цікавяцца ні выдавецтвы, ні крытыкі, ні чытачы. І добра, калі яшчэ цікавяцца літаратуразнаўцы.
Уласная геніяльнасць – праблема аўтара. І прызнаваць яе сваёй праблемай – адзнака той творчай прытомнасці, без якой любы літаратар ператвараецца ў ахвяру ўсеагульнага шкадавання. Гэтая прытомнасць, гэтая пакорлівасць аўтара і яго “змірэнне” – яшчэ і ў тым, каб усведамляць: мы маем тое, што заслугоўваем. Смешна, маючы дзесяць чытачоў, думаць, што іх пяцьсот тысяч, маючы трыста – лічыць, што іх мільён, што ўся краіна толькі і прагне ад цябе шчырага крынічнага слова. Ды няхай іх будзе тры сотні або пятнаццаць галоваў, галоўнае, што гэта твае чытачы. І нават калі чытач у цябе адзін – ты сам, гэтым варта ганарыцца. І парадавацца варта – не трэба нікому плаціць і няма ў каго прасіць шкадавання або павагі.
Творчая прытомнасць у тым, каб не чакаць стотысячных накладаў, пішучы па-беларуску ў зрусіфікаванай краіне. Каб не спіхваць усе свае творчыя няўдачы на адсутнасць нармальнага кніжнага рынку – рынку сапраўды няма, але гэта не значыць, што краіна замерла ў чаканні твайго несмяротнага слова (якое засталося тым самым, што і сорак гадоў таму). Яна, гэтая чортава прытомнасць, у тым, каб хаця б адной сваёй, чалавечай, іпастассю вярнуцца ў рэальнасць. Забыцца, што ты прарок і апостал, і ўспомніць, што мова літаратуры старэе яшчэ хутчэй за цябе – вядзецца не пра беларускую там або расейскую, а пра спосабы трансляцыі цуду. Калі не можаш – пэўне, варта мяняць прафесію. Або хобі.
Тут у некаторых мужчын і жанчын скора будзе палавы Празнік. Дваццаць трэцця феўраля. Дзень крэмаў для галення, дэзадарантаў, танчыкаў з паперы і шкарпэтак. Навошта? А таму што Празнік, таму што палавы. Так і з кніжкамі. Лічыцца, што некаторыя кніжкі трэба выдаваць, купляць і паважаць (чытаць іх неабавязкова, як і карыстацца тым рытуальным крэмам і насіць тыя шкарпэткі). Таму што аўтар такі. Важны, рытуальны, як Празнік. Як крэм. Як дэзадарант.
А наогул, пытанне, ці варта аўтару выдавацца за свае кроўныя, таксама ўжо амаль рытуальнае. Зусім не новае і не такое простае, як здаецца. Усім вядомы і ўсімі любімы Сёрэн К’еркегор не быў літаратарам у поўным сэнсе гэтага слова. Але, паводле ўласнага прызнання, “добра пачуваўся толькі тады, калі пісаў”. А пісаў ён шмат – нашым графаманам і не снілася. І спакойна выдаваў напісанае за свае грошы. Кепска ад гэтага не было нікому – ні філасофіі, ні К’еркегору, ні яго выдаўцам. Знакамітых “Разбойнікаў” Шылера ніхто не хацеў друкаваць – давялося раскашэліцца самому класіку. Кажуць, Бруна Шульц выдаў свой шэдэўр “Цынамонавыя крамы”, папрасіўшы грошай у брата. Гогаль у камсамольскім узросце напісаў паэму “Ганс Кюхельгартэн” і надрукаваў яе за свае чырвонцы (а потым бегаў па кнігарнях з слугою і скупляў нікім не кранутыя асобнікі, бо “сорам апанаваў юнага парубка”). Рычард Пол Эванс надрукаваў за свае кніжку “Калядны куфэрак” накладам 20 асобнікаў. Мінуў час, і яна зрабілася міжнародным бэстсэлерам…
У мяне такога досведу, “за свае”, няма і мець не хочацца – хаця, памятаю, аднойчы даў грошай на вокладку, вельмі хацелася, каб яна, чарнавокая, прыгажэйшай са двара выйшла. З іншага боку, пералічаных вышэй аўтараў у графаманстве не западозрыш, у іх хіба павучыцца можна. З трэцяга боку, у нас і маштаб іншы, сціплы, свойскі. Такі вось беларуска-бермудскі трохкутнік. О аўтару, кім бы ты ні быў… Не наракай на літпрацэсы і не прасі літасці. Ты сам абраў гэты шлях, ніхто не прымушаў цябе брацца за пісанне, самы бессэнсоўны і самы прыгожы від чалавечай дзейнасці. Страляйся – або прымай выклік. Толькі не плач.
Альгерд Бахарэвіч
