Алесь Родзін – адзін з най­зна­ных на За­хад­зе су­час­ных бе­ларускіх мас­та­коў. Больш за дзе­сяць га­доў ён рэзідэнт арт­хаўса «Та­хелес» у Берліне – сап­раўдна­га анархічна­га скво­та, дзе жылі і ту­саваліся «ах­вя­ры мас­тацт­ва» з уся­го све­ту. Не за­бываўся Алесь і пра Радзіму ды рэ­гуляр­на пры­возіў з са­бой у Мінск часцінку «Та­хеле­са».

«Боль­шой» суст­рэўся з твор­цам у Му­зеі су­час­на­га выяўлен­ча­га мас­тацт­ва, дзе пра­ходзіў двац­ца­ты міжна­род­ны фес­ты­валь «Дах», злад­жа­ны на­маган­нямі Родзіна і яго­нага сяб­ра-пап­лечніка Змітра Юр­кевіча.

– У праг­рамцы сё­лет­ня­га «Да­ху» ска­зана, што пас­ля зак­рыцця «Та­хелес»існуе як ванд­роўная арт-сядзіба. Ці не маглі б вы пат­лу­мачыць гэ­ты мо­мант?

– «Та­хелес» – гэ­та быў ма­гут­ны бу­дынак у цэнт­ры Берліна, по­бач з Рэй­хста­гам, по­бач з буль­ва­рам Ун­тэр-дэн-Ліндан. Гэ­та брэнд, аб­рослы ле­ген­дамі, кіпу­чы ка­цёл мас­тацкасці. Але для ўся­го бы­вае па­чатак, росквіт, а по­тым на­дыходзіць і за­няпад. Та­му калі скон­чыўся тэрмін да­мовы паміж уласнікамі і та­хеле­саўскай ка­мунай, суд пас­та­навіў пе­радаць гэ­ты бу­дынак уласнікам.

Ка­неш­не, гэ­тага не вар­та бы­ло рабіць. Берлін паз­бавіўся та­кога брэн­да­вага мес­ца, якое да­вала го­раду праз на­веднікаў-ту­рыс­таў вялікі пры­бытак. А ця­пер гэ­та чор­ная дзірка.  Але брэнд та­хеле­саўскі зас­таўся. І ця­пер той офіс, дзе пра­цу­юць кіраўнікі на­шай плыні, пе­рай­шоў у іншы – хут­чэй, вірту­аль­ны – стан.

Архіў зна­ходзіцца ў Патс­да­ме, там­са­ма пра­ходзіць вялікая выс­та­ва мас­та­коў, якія былі звя­заныя з «Та­хеле­сам» – у тым ліку буй­ныя мае тво­ры па­каз­ва­юц­ца. Да­лей мы ду­ма­ем па­шыраць дзей­насць у Еўро­пе: ёсць зап­ра­шэнні зладзіць выс­та­вы ў Італіі ды Іспаніі.

– Сён­ня шмат ка­жуць пра не­аб­ходнасць ства­рэн­ня ў Мінску па­доб­на­га арт-клас­тэ­ра, шу­ка­юць пад гэ­тую спра­ву ад­па­вед­ныя па­мяш­канні (бу­дынкі за­водаў «Крыш­таль», «Га­рызонт»). Што ду­ма­еце пра гэ­тую ідэю?

– Бы­ло б вы­дат­на, мы пра гэ­та ма­рылі. Але былі за­нятыя дзей­нас­цю ў Ня­меч­чы­не – мы ж адс­той­валі «Та­хелес». У Менс­ку такі арт-цэнтр так­са­ма пат­рэбны. Па­доб­ныя рэ­чы да­юць мас­та­кам ад­чуць, што яны не за­кор­паліся ў сваіх май­стэр­нях.

Бы­вае такі крызісны мо­мант, калі ты не ве­да­еш, на­вош­та гэ­та ўсё – твая твор­часць. А «Та­хелес» да­ваў ма­гут­нае ад­чу­ван­не, што мас­тацт­ва пат­рэбнае, што ты ма­еш ды­ялог з аўды­торы­яй, ты натх­ня­еш аўды­торыю, яна інспіруе ця­бе – гэткі ўза­емааб­мен. Лю­бы ме­гаполіс павінен мець неш­та па­доб­нае. Іншая спра­ва, я не ве­даю, у якой гэ­та мо­жа здзей­сніцца фор­ме.

Кож­ны го­рад, як асо­ба, мае свой твар. Мы ніколі не зблы­та­ем, што та­кое Менск і што та­кое Берлін. Кож­ны па-свой­му цу­доўны, і кож­ны мае свае ме­гаполісныя пы­танні. Тым не менш, мас­тацт­ва – гэ­та са­мае важ­нае. Усё зна­ходзіцца пад каўпа­ком мас­тацт­ва. Вуліцы з іх планіроўкай – гэ­та мас­тацт­ва, архітэк­ту­ра – мас­тацт­ва, гэ­так­са­ма – ды­зайн, ма­шыны, ілюміна­цыя.

Тое мас­тацт­ва, што мас­такі ня­суць – яш­чэ вы­шэй­ша­га па­рад­ку – яно ідзе нібы­та з падс­вя­домасці, ня­се тыя воб­разныя сістэ­мы, якія ўплы­ва­юць на свет. Мы ўсе звя­заны на ўзроўні падс­вя­домасці, а гэ­та тая мо­ва, якая нас лу­чыць. У нас жа ў Менс­ку вялікае на­вакол­ле – амаль два мільёны ча­лавек, тут жы­ве шмат мас­та­коў, аўта­рытэт­ныя ўста­новы аду­кацыі – Ака­дэмія, Гле­баўка і Пар­нат, шмат шко­лак мас­тацкіх. Так што ў нас ёсць пад­рыхта­ваная аўды­торыя,  якая б з ціка­вас­цю гэ­ту ідэю ўспры­няла.

– Мас­так, як і лю­бы твор­ца, па сва­ёй на­туры інтра­верт. Як вам уда­ец­ца, пас­та­ян­на зна­ход­зя­чыся ў віры жыц­ця, пад піль­нымі позіркамі сот­няў ту­рыс­таў, як гэ­та бы­ло ў «Та­хеле­се», за­хоўваць кан­цэнт­ра­цыю?

– Пэўны час, як інтра­верт, я зна­ходзіўся сам-на­сам з пра­цамі. Прык­ладна з шасці ўран­ку ча­тыры гадзіны я меў дак­ладна, калі ніхто мне не замінаў і я быў за за­чыне­нымі дзвя­рыма. Я пра­ходзіў тыя пра­цы, якія мя­не цікавілі, і «зма­гаўся» з імі. Вёў ад­на­часо­ва (бо бы­ла вялікая плош­ча) тры ці ча­тыры.

По­тым а дзя­сятай-адзінац­ца­тай гадзіне ад­чы­няліся дзве­ры і з’яўляліся гле­дачы. Калі яны ішлі, я так­са­ма пра­цяг­ваў пра­цу, але яна бы­ла ўжо тэхнічна­га кштал­ту. І тым больш калі трэ­ба бы­ло нам са Змітром ладзіць пэўныя інста­ляцыі, то наўрад ці хто мог замінаць. Бо ўжо былі нейкія эскізы, ак­рэсле­ны быў магістраль­ны шлях.

Та­му трэ­ба прос­та быць больш плас­тычным: «інтра­верт » зусім не паз­на­чае, што мас­так павінен за­мура­вац­ца і зас­та­вац­ца толькі сам-на­сам з са­бою. Не, гэ­та ўсё па­да­ец­ца. На­сам­рэч, ціка­ва гляд­зець, як ут­ва­ра­ец­ца пэўны воб­раз і як ён па­чынае ўплы­ваць на гле­дачоў. Гэ­та сво­еасаблівая ла­бара­торыя – псіха­аналітыч­ная. І я не ве­даю, дзе мож­на та­кую маг­чы­масць, ак­ра­мя «Та­хеле­са», знай­сці.

– Вы, га­лоўным чы­нам, зай­ма­еце­ся жы­вапісам, але не­като­рыя лічаць гэ­тую тэхніку не­ак­ту­аль­най. Як ставіце­ся да па­доб­ных раз­ваг?

– Ме­навіта ў «Та­хеле­се» я ўпэўніўся ў тым, што ёсць но­выя віды мас­тацт­ва, а ёсць ста­рыя, базісныя – гэ­та жы­вапіс, скуль­пту­ра, графіка. Яны заўсё­ды зас­та­нуц­ца, яны заўсё­ды пры­вабліва­юць – на іх ідуць амаль што 80 % на­веднікаў.

У ме­ды­ях цверд­зяць, што за­пат­ра­бава­ныя толькі но­выя віды мас­тацт­ва. Прык­ла­дам, відэаінста­ляцыі – цу­доўны від мас­тацт­ва, але яго адзін раз паг­лядзіш, другі, а трэці – ужо не за­хочаш. А да сап­раўдна­га мас­тацт­ва, да твор­часці такіх выбітных мас­та­коў, як Піка­са, Ша­гал, ты зноў і зноў звяр­та­еш­ся, аналізу­еш.

– А ці не цяж­ка вам у сва­ёй твор­часці пе­раходзіць ад жы­вапісу да су­час­ных відаў мас­тацт­ва?

– Ап­роч жы­вапісу, я зай­ма­юся інста­ляцый­нымі аб’ек­тамі, фо­та, відэ­аар­там, пер­форман­сам. Прос­та на­дыходзіць такі пе­ры­яд, калі ад­чу­ва­еш, што ціка­ва ў якім-не­будзь іншым рэ­чыш­чы па­экс­пе­рымен­та­ваць. Усё роўна ад­ны і тыя за­кана­мер­насці ва ўсіх відах мас­тацт­ва існу­юць. Гэ­та не за­лежыць ад та­го, чым ты зай­ма­еш­ся.

Я і ў гур­це граў у свой час, скла­даў му­зыку… Зра­зуме­ла, ёсць та­кая рэч, як суп­раціўлен­не ма­тэры­ялу. Але калі ней­кая эмо­цыя ця­бе ахоплівае ў сты­лёвым пла­не, мо­жа ад­но не ат­ры­мац­ца, дру­гое, але з трэ­цяга-чац­вёрта­га ра­зу ты ўжо пе­расіль­ва­еш гэ­тае суп­раціўлен­не і ат­рымліва­еш ней­кае воб­разнае вы­рашэн­не.

– У вас склаўся пас­пя­ховы тан­дэм з ма­ладым пер­форме­рам, аўта­рам інста­ляцый і ку­рата­рам Змітром Юр­кевічам (Мітры­чам). Як вы па­сяб­ра­валі?

– У 90-я га­ды ў Менс­ку быў цэнтр су­час­на­га мас­тацт­ва «Шос­тая лінія». Там мы і паз­на­ёміліся. Мне аку­рат та­ды пра­пана­валі ўдзельнічаць у міжна­род­ным фес­ты­валі пер­форман­су «Навінкі», які мы ладзілі су­мес­на – Пят­роў, Клінаў і я. У мя­не ўзнікла дум­ка, што, мо­жа, мы ўдваіх з Мітры­чам ство­рым якую-не­будзь тры­валую рэч. І мы з ім пры­думалі пер­форманс ладзіць не ў Па­лацы мас­тацт­ва, дзе пра­ходзіў фес­ты­валь, а на вуліцы Дзімітра­ва.

Там былі жы­вапісныя ста­рыя руіны – цаг­ля­ны мур з вок­намі без шы­баў. Пер­форманс па­лягаў на тым, што мы пры­чапілі ся­бе за гумкі і віселі ў па­вет­ры. Саб­ра­лася ка­ля 500 ча­лавек – вялікая аўды­торыя. А мы вісім там, чы­та­ем: я – Бе­роўза, Зміцер – неш­та з Еван­гелля. Ужо гадзіну вісім, але ніхто не ра­зыходзіцца, кветкі пад­но­сяць нам пад ногі, бу­тэлькі з роз­нымі на­по­ямі. Ужо зва­ны кас­цель­ныя па­чалі званіць, нех­та фе­ер­верк за­пусціў – і ўсё што ні ад­бы­вала­ся, вы­пад­ко­ва спа­луча­лася з гэ­тым пер­форман­сам.

Пас­ля та­го мы і рас­па­чалі су­мес­ную дзей­насць, час ад ча­су ўдзельнічалі ў роз­ных фэс­тах. А ця­пер ужо са Змітром ладзім гэ­тыя «Дахі», та­му што яны да­юць нам маг­чы­масць твор­ча выліцца. Для нас гэ­та мікра-Та­хелес, які мы ў сваіх «Да­хах» пра­цяг­ва­ем, калі ўсе мас­тацт­вы з’яд­ноўва­юц­ца, калі ёсць нейкія буй­ныя кропкі ў тво­рах, калі ўдзельніча­юць па­чат­коўцы ра­зам з пра­фесіяна­ламі, калі карціны спа­луча­юц­ца з інста­ляцы­ямі роз­на­га кштал­ту. Калі ёсць нейкі гіста­рыч­ны кан­тэкст ­– як гэ­тым ра­зам мы Та­дэву­шу Рэй­та­ну фэст прыс­вя­ча­ем – пат­ры­ёту Літвы і Ка­роны, які сме­ла выс­тупіў суп­раць пер­ша­га пад­зе­лу Рэ­чы Пас­палітай у 1772 г.

– Як вы мо­жаце пат­лу­мачыць, што по­бач з жахлівымі, гру­васткімі, наг­ру­жанымі дэ­талямі карцінамі ў ва­шай твор­часці пры­сутніча­юць яркія жыц­ця­дай­ныя фігу­ратыўныя кам­пазіцыі («Сэр­ца», «За­латы клю­чык», «Натх­нен­не»), няўлоўныя па­вет­ра­ныя абс­трак­цыі, наіўныя пра­цы з цык­лу «Су­зор’і»?

– Ча­лавек жы­ве па­вод­ле пэўных прын­цы­паў. Кож­ны дзень, кож­ны пэўны пе­ры­яд – ён мо­жа і тыд­зень, і ме­сяц доўжыц­ца – іншы наст­рой, іншыя жа­данні. Адзін час ты ладзіш, як у мя­не, вяліка­га фар­ма­ту ней­кую карціну, і там шмат уся­лякіх воб­ра­заў, і пра­пус­ка­ючы гэ­та ўсё праз ся­бе, ты па­чына­еш кры­ху вар’яцець. Рап­тоўна пра­чына­еш­ся, у ця­бе ўзнікае нейкі сум­неў і та­бе хо­чац­ца не­чага інша­га. Та­ды ха­па­еш пэнд­заль і крэм­за­еш на­цюр­морт ці бя­рэш­ся за нейкі іншы кам­пазіцый­ны жанр.

У мя­не ёсць се­рыя «Су­зор’і» ў гэткім дзіця­чым стылі. Так ты ад­па­чыва­еш. І заўсё­ды зна­ходзішся ў нейкім такім ста­не, што ў ця­бе, як у бу­рыда­нава­га ас­ла, ёсць на­перад­зе шма­ток се­на, і ты за ім заўсё­ды бя­жыш. І зме­на – гэ­та доб­рая та­кая рэч.

Усё роўна ты паг­лыбля­еш­ся, не­залеж­на ад та­го, ці ў ця­бе вя­сёл­ка­вы ка­ларыс­тычны наст­рой, ці больш сур’ёз­ны, усё ад­но ты яго ўва­саб­ля­еш так, што ён павінен ця­бе, у пер­шую чар­гу, уз­ру­шыць.

– Не­като­рыя ва­шы змроч­ныя пра­цы ня­суць прад­чу­ван­не ней­кай ка­таст­ро­фы («Гла­баліза­цыя», «Glo­bal War­ning» і г. д.). Якой ба­чыц­ца вам бу­дучы­ня на­шай пла­неты?

– Мы, ка­неш­не, пра­жывём пэўны тэрмін, што со­ней­ка буд­зе і ўста­ваць, і за­ходзіць у свой час. Але ёсць пэўныя паг­ро­зы.

Па-пер­шае, у гла­баль­ным сэн­се Зям­ля не мо­жа пас­та­ян­на выс­мокт­вац­ца. Скарбніцы яе мо­гуць апус­цець. Тут усё за­лежыць ад та­го, як на­вукоўцы адо­ле­юць энер­ге­тыч­нае пы­тан­не. Да та­го ж на­сельніцтва пла­неты ўсё па­вялічва­ец­ца: ця­пер 7 мільяр­даў, праз дзя­сятак га­доў – ужо 10. Праз тэхнічныя вы­находніцтвы нам да­вяд­зецца зрабіць так, каб усім бы­ло ўтуль­на. А як на­вука знач­на ру­ха­ец­ца, я ў гэ­тым сэн­се ап­тыміст.

З інша­га бо­ку, калі чы­та­еш нейкія сур’ёз­ныя рэ­чы – Біблію, пра­цы вялікіх філо­сафаў – яны больш песімістыч­на ўсё прад­казва­юць, што, у рэш­це рэшт, усё ідзе да свай­го кан­ца. Со­ней­ка згас­не – гэ­та буд­зе праз мільярд ці па­ру мільяр­даў га­доў. А што та­кое мільярд?

Га­лоўнае, у бач­най прас­то­ры ства­рыць утуль­ную пла­нетар­ную сіту­ацыю. Каб кож­ная асо­ба ад­чу­вала ся­бе ў год­ным ста­не. Вось да гэ­тага трэ­ба імкнуц­ца. Я лічу, што мас­тацт­ва гэ­та робіць най­перш. Яно лу­чыць, яно на­дае імпэт, інспіра­цыю для жыц­ця.

А тое, што змроч­ныя ў мя­не пра­цы – я іх вып­ра­баваў на вялізнай еўра­пей­скай аўды­торыі – ме­навіта яны пры­цяг­ва­юць. Яны пе­рада­юць, як мне ўжо ка­залі гле­дачы, стан ней­кай ба­раць­бы, пас­та­ян­най зак­ла­поча­насці асоб. І гэ­та нейкім чы­нам – праз плас­ты­ку, праз ка­ляро­выя эфек­ты, праз пля­мы – ства­рае ад­чу­ван­не, што мы жы­вём паўнак­роўным жыц­цём.

– Што, на ва­шу дум­ку, паўплы­вала на фар­ма­ван­не ва­шай няст­рым­най фан­тазіі?

– У дзяцінстве ў мя­не бы­ло заўсё­ды шмат сяб­роў, з якімі мы роз­ныя гульні пры­дум­лялі. А ўжо як ста­лець па­чалі, сталі ра­кеты ладзіць. Гэ­та не­бяс­печна, ка­неш­не, тым не менш, ціка­ва бы­ло іх за­пус­каць. По­тым я пай­шоў у авіяма­дэль­ны гур­ток, не­калькі га­доў там зай­маўся, па­куль са­бе ру­ку не па­рэзаў так, што мя­не на хут­кай да­памо­зе заб­ралі.

Да­лей ужо кнігі пай­шлі, зна­ёмс­тва з сус­ветнымі пісь­меннікамі, з філь­мамі. Асабліва вялікае ўздзе­ян­не на мя­не зрабілі сур’ёз­ныя стужкі, рас­па­чына­ючы ад Ку­раса­вы, Тар­коўска­га, Па­рад­жа­нава, Берг­ма­на і г. д.

По­тым пай­шлі нейкія сту­дыі. У шко­ле быў вялікі мас­тацкі гур­ток – та­ды я закінуў ву­чобу, і больш у гэ­тай сту­дыі сяд­зеў: мне далі клю­чы, і ўжо нас­таўнікі на мя­не мах­нулі ру­кой – ня­хай ма­люе. І так пас­ту­пова, па прыс­тупках, ру­хаўся па гэ­тым шля­ху.

– Як адбіўся на вас пе­ры­яд зна­ход­жання ў ан­дэграўндзе мас­тацка­га жыц­ця за са­вецкім ча­сам?

– Я быў у тым уз­росце, калі толькі скон­чыў мас­тацкі інсты­тут і ства­рыў ужо пра­цу «XXI век». Яна так на мя­не та­ды ўздзейніча­ла, што ўжо га­люцы­нацыі пай­шлі, быц­цам са­малё­ты тыя лё­та­юць па не­бе і я не ма­гу ніку­ды ад іх сха­вац­ца.

Сап­раўдна­га ан­дэграўнду ў Менс­ку не бы­ло. Бы­ло мас­тацт­ва інша­га кштал­ту, якое не ўспры­мала­ся афіцый­на. Калі та­кое пры­носілі на выс­та­ву, чу­лася: «Ты ад­куль зваліўся? Гэ­та ж ідэ­алагічная ды­версія!» Зра­зуме­ла, гэ­та ставіла ў тупік. Я прос­та не ве­даў, дзе мож­на выс­тавіцца.

Раз з’явіла­ся пра­пано­ва на­шага вя­дома­га мас­та­ка Але­ся Ма­рачкіна зрабіць у Жодзіна выс­та­ву. Там я ўдзельнічаў, і гэ­та ад­бы­вала­ся ў ад­ным з за­водскіх цэ­хаў. Гэ­та бы­ла пер­шая, мне па­да­ец­ца, ан­дэграўндная выс­та­ва на Бе­ларусі ў 1975-м ці 1976 год­зе. Зра­зуме­ла, яна паўплы­вала, не­як натхніла.

По­тым узнікла аб’яд­нанне «Фор­ма», але тое бы­ло ўжо наш­мат паз­ней, дзесьці ў 80-я га­ды. Гэ­та аб’яд­нанне зладзіла выс­та­ву «Па­нара­ма» ў сядзібе на бе­разе Свісла­чы, не­далё­ка ад Нямігі. Вось гэ­та ўжо быў пра­рыў.

– Гэ­та быў ужо аван­гард, а не ан­дэграўнд?

– Так, гэ­та быў аван­гард. По­тым ужо ў Вар­ша­ве зладзілі выс­та­ву ў бу­дын­ку фаб­рыкі Нордліна. Алесь Та­рановіч выс­тупіў ку­рата­рам, уд­зельнічалі ка­ля 20 на­шых мас­та­коў. Бы­ло шмат на­веднікаў.

Там я ўпер­шы­ню паз­на­ёміўся і з прадс­таўнікамі нет­ра­дыцый­най сек­су­аль­най ары­ен­та­цыі. На адк­рыц­цё прый­шлі геі – а та­ды яш­чэ бы­ла жа­лез­ная зас­ло­на – дзіўна бы­ло ба­чыць іх ад­носіны: раз­ма­лява­ныя гу­бы, хлоп­цы ца­лу­юц­ца. А мы га­рэл­ку жлукцім сва­ёй кам­паніяй.

Гэ­та быў пер­шы вы­езд у за­меж­жа, калі мож­на Поль­шчу наз­ваць за­меж­жам, яна ўсё роўна бы­ла са­цы­ялістыч­ная. Бо на­сам­рэч пер­шы – гэ­та ўсё роўна быў Берлін у 2001 год­зе, фес­ты­валь «Дах I», калі ўдзельнічалі 50 бе­ларускіх мас­та­коў. Яго ар­ганіза­валі Алесь Та­рановіч, Ігар Ер­ма­коў, з бе­ларус­ка­га бо­ку Шу­ней­ка быў ку­рата­рам. Да гэ­тага ча­су ўся тая та­хеле­саўская эпа­пея і пра­цяг­ва­ец­ца.

– Ка­жуць, ва­шы карціны па­доб­ныя да га­люцы­нацыяў. А як вы ставіце­ся да раз­настай­ных сты­муля­тараў?

– Так, яны на­гад­ва­юць га­люцы­нацыі. У іх пры­сутнічае эле­мент псіха­дэлікі: я ж вы­вучаў тых мас­та­коў, што зай­маліся ад­па­вед­нымі дос­ле­дамі. Але ў мя­не псіха­дэліка інша­га роўню. Я іду праз жы­вапіс – яны больш праз графічныя вы­явы.

Я не ўжы­ваю ніякія прэ­пара­ты, бо ў свой час, калі яш­чэ былі выс­та­вы ў Поль­шчы, наг­ледзеўся, да ча­го гэ­та да­водзіць. Мас­такі прос­та губ­ля­юць ся­бе. Для іх вось гэ­ты транквіліза­тар ужо робіцца бо­гам. Мне гэ­та не­пат­рэбна.

Мас­тацт­ва – га­лоўны нар­ко­тык. Яно павінна ў ця­бе ў га­лаве круціцца і ў ду­шы, з ад­на­го пе­ралівац­ца ў дру­гое. Каб ты пры­ходзіў з раніцы, ад­ра­зу за пэнд­заль – і паг­наў. Калі там час скон­чыцца? Вось гэ­та, я лічу, мрой­насць сап­раўдная.

Тэкст: Алесь Су­хадо­лаў
Фо­та: Аляк­сандр Абу­ховіч
bolshoi.by