Аўтабіяграфічны раман пісьменніцы Анкі Упалы (Алены Казловай) “На заснежаны востраў” выйшаў электроннай кнігай у выдавецтве “Янушкевіч” у снежні 2017 года. На гэтым тыдні пабачыў свет і папяровы варыянт кнігі.

Раман створаны паводле нататак, якія Алена рабіла падчас свайго навучання ў 2016 – 2017 гг. у Швецыі ў народнай школе для дарослых. Шэсць месяцаў – з трохмесячным перапынкам праз немагчымасць атрымаць від на жыхарства і неабходнасць вяртання ў Мінск, пакуль не вырашацца візавыя пытанні, – пісьменніца жыла ў студэнцкім інтэрнаце ў невялічкім шведскім мястэчку і вучыла шведскую мову. Па вяртанні ў Беларусь Алена пачала пісаць кнігу. Агулам праца над раманам заняла каля года.

“У сваёй аўтабіяграфічнай кнізе аўтарка апісвае рэальных людзей і рэальныя падзеі. Змененыя толькі імёны і тапонімы”, – сцвярджаецца ў анатацыі да кнігі.

 Пакуль папяровыя асобнікі рамана развозяцца па кніжных крамах, мы сустрэліся з Аленай за ранішняй кавай і паразмаўлялі пра яе досвед жыцця ў Швецыі, сувязь птушак і людзей і, вядома, пра сам “Заснежаны востраў”. А таксама пра ксенафобію і іншыя праблемы, з якімі сутыкаліся яна і яе сяброўкі і сябры – выхадцы з іншых краінаў.

“Кніга пра вельмі актуальныя рэчы: як жыць разам у адной краіне”

– Чаму менавіта аўтабіяграфія?

– Для мяне было важна напісаць сапраўдную гісторыю, але напісаць яе так, каб гэта была літаратура. У цяперашні час постпраўды вельмі бракуе сапраўдных гісторый. Мне не хочацца прыдумляць. Гэта было б нават нейкае здрадніцтва ў дачыненні да людзей, пра якіх я пішу: іх гісторыі важныя такія, якімі яны ёсць. Мне падаецца, многім людзям у Беларусі было б карысна мець досвед, які я атрымала. Мне хацелася б, каб яны паглядзелі маімі вачыма на людзей, якіх я сустрэла, і пражылі са мной гэтую гісторыю.

– Калі выйшаў электронны варыянт кнігі, ты пераймалася, што кнігу могуць не прыняць. Адкуль такія думкі?

– Усе людзі, з якімі я вучылася ў адной групе, – замежнікі, большасць прыехала з краін, бяднейшых за паўночнаеўрапейскія. Ва Усходняй Еўропе распаўсюджанае адмоўнае стаўленне да міграцыі такіх людзей. Іх асуджаюць, вельмі рэзкія выказванні можна знайсці ў інтэрнэце. Я добра стаўлюся да сваіх сяброў, мяне б раніла, калі б я прачытала ненавісніцкія выказванні. Я адчуваю вялікую адказнасць перад людзьмі, пра якіх напісала. Увогуле, людзям, якія не належаць да тытульнай нацыі, складаней жыць у краінах. Калі ты на сваёй скуры гэта адчуеш,  то разумееш гэта лепш.

– Ты асцерагаешся, што ў Беларусі людзі могуць дрэнна ставіцца да мігрантаў?

–  Слова “мігранты” вельмі моцна стэраэтыпізуе. Але гаворка ідзе пра маіх сяброў, блізкіх мне людзей. Я хацела б, каб чытачы маёй кнігі зразумелі: за словамі знаходзяцца людзі са сваімі асабістымі гісторыямі, такія самыя, як мы.

Я чытаю шмат артыкулаў і каментароў пад імі, бачу, наколькі высокі ўзровень ксенафобіі ў Беларусі да ўсіх адрозных: да людзей з іншых краін, тых, хто інакш выглядае, у каго іншая сэксуальная арыентацыя, хто нездаровы ці мала зарабляе. Да людзей, якія не ўпісваюцца ў нейкую прынятую норму. Але на самай справе, калі ўзяць любога асобнага чалавека і паглядзець на яго ўважліва, выявіцца, што альбо гэты чалавек, альбо яго блізкія не ўпісваюцца ў стандарт здаровага белага карэннага ўнармаванага чалавека. І мне хацелася б гаварыць пра гэта, каб людзі пра гэта думалі.

– Калі мы кажам пра Швецыю ў параўнанні з Беларуссю, падаецца, што гэта краіна свабоды, дзе абараняюцца правы ўсіх. Але ты падаеш рэальную карціну стаўлення мясцовых да іншаземцаў, якая далёкая да ідэальнай. Наколькі для цябе самой стала адкрыццём такая сітуацыя?

– Калі я прыехала ў Швецыю на даволі працяглы час, я не чакала, што будзе так, як было. Але, падаецца, тут ёсць універсальны момант: як пачуваецца чалавек у эміграцыі. Раптам ты аказваешся на доўгі час у іншай краіне, іншай ментальнасці, іншай культуры. У шведаў вельмі вялікая асабістая дыстанцыя паміж людзьмі. Для мяне гэта было нязвыкла і нават траўматычна. Пры гэтым, наколькі гэта абумоўлена бракам маёй камунікабельнасці, я не ведаю. Але адна мая знаёмая шведка распавядала, што калі яна пераехала з іншага рэгіёна Швецыі ў Стакгольм, то тры гады пачувалася вельмі адзінокай, бо было складана завесці сяброў. Ці, напрыклад, нядаўна мы размаўляі па відэасувязі з маёй самалійскай сяброўкай, і яна абмовілася, што не вельмі добра ведае, хто такія шведы: у яе не так шмат шведскіх знаёмых. Яна жыве ў Швецыі з трынаццаці гадоў.

– То бок беларусы больш камунікабельныя з незнаёмымі людзьмі?

–  Я чытала інтэрв’ю з замежнікамі, якія жывуць у Беларусі: шмат у чым іх сітуацыя падобная да таго, як я пачувалася ў Швецыі. Мажліва, беларусы падаюцца больш камунікабельнымі асабіста мне: я тут жыву, ведаю культурныя коды, не адрозніваюся выглядам. Яшчэ беларусы, беларускі могуць быць вельмі навязлівымі ў камунікацыі: даваць парады незнаёмым, парушаць прыватныя межы. Зусім нядаўна ў краме выбірала мандарыны, і жанчына, якая праходзіла міма, сказала: “Няўкусныя гэтыя мандарыны – кіслыя, у мяне ніхто не стаў есць, прыйшлося зварыць кампот”. Можа, яно нічога, але счытваецца пэўнае асуджэнне: калі б я працягвала браць гэтыя мандарыны, яна не ўхваліла б. І вось гэта акурат такі тонкі момант, калі камунікацыя робіцца лішняй. Мне непатрэбныя ацэнкі чужых незнаёмых людзей.

– Ты пісала, што табе было важна, каб кніга не спазнілася. Што ты мела на ўвазе?

– Кніга пра вельмі актуальныя рэчы: як жыць разам у адной краіне. Цяпер у свеце шмат ваенных канфліктаў і людзі не жывуць у адным месцы. Прыязджаюць і ў Беларусь. Хочацца, каб нашая краіна была да гэтага гатовая. Каб людзі зразумелі, што мы – гэта не нацыянальнасць, а тое, кім мы ёсць. Калі мы размаўлем, мы маем шанец зразумець адно аднаго. У адваротным выпадку вельмі ўскладнім жыццё і сабе, і іншым.

“Тэма ўцёкаў на заснежаны востраў у пошуках мовы – вельмі блізкая”

–  Эпіграф да першай часткі акцэнтуе ўвагу на хуткацечнасці часу. Пытанне часу для цябе актуальнае ў прынцыпе ці толькі ў гэтым рамане?

– Так, калі я ўлоўліваю ў творах бег часу, у мяне дрыжыкі бягуць па скуры. Часу чалавеку адведзена няшмат – трэба паспець зрабіць усё, што наканавана. І вось гэты час, які я апісала ў сваёй кнізе, я захавала для сябе. Ці шмат я паспела зрабіць – гэта мяне хвалюе і палохае. Адчуванне часу было важнае і ў іншым аспекце для гісторыі, якую я апавядаю ў кнізе: мы сутыкнуліся з тым, што мая сяброўка вельмі кепска адчувала час. Гэта вылілася ў вялікую праблему для яе і закранула мяне таксама, хаця я адчуваю час добра.

– Вокладка кнігі – твой фотаздымак. Які сэнс ты ў яго ўкладаеш?

– Фотаздымак звязаны з падзеямі, якія адбываюцца ў кнізе. Ён зроблены на камеру, якую мне пазычыла мая самалійская сяброўка. З ёй і іншай сяброўкай з Сірыі мы перайшлі возера па ільдзе. Мы хадзілі ўтраіх у гэтае маленькае падарожжа і сустрэлі на іншым беразе двух коней. І я ўбачыла паралелізм сітуацыі. Мы акурат размаўлялі пра тое, што тутэйшым жыхарам можа не спадабацца, што мы тут ходзім, бо “мы карычневыя, і толькі Алена выглядае на шведку”. Тым не менш гэтыя коні пасвяцца разам, і ніякай праблемы няма ў тым, што яны рознага колеру.

Людзі таксама звяртаюць увагу на тое, што ў кнізе шмат птушак. Я думаю, птушкі робяць у кнізе тое самае, што людзі – жывуць свае жыцці, камунікуюць. Ёсць пэўны паралелізм між тым, што адбываецца ў птушыным і чалавечым свеце. Птушкі – рознага паходжання. Прыкладам, у Швецыі ёсць “пракаветныя” віды кшталту шэрых гусей, на якіх лётаў Нільс у кнігах Сельмы Лагерлёф, ёсць канадскія казаркі, якіх раней у Швецыі не было і якія далёка не ўсім падабаюцца. З іншага боку, я хачу адзначыць, што ўсё-ткі птушкі – гэта птушкі, а людзі – гэта людзі. Не можа быць наўпростых аналогій паміж птушкамі, які цяпер жывуць там, дзе яны раней не жылі, і людзьмі, якія жывуць там, дзе яны раней не жылі. Тым не менш гэтыя вобразы самі сабой запаралеліліся.

– Што значыць слова “востраў” у назве?

– Краіна, куды ты прыбываеш, – востраў, і яна абараняецца ад твайго ўварвання. Людзі – астравы, якія таксама абараняюць свае межы і не хочуць камунікацыі. Гэта і ты сама, пачуваешся самотнай і не факт, што ты – востраў, да якога нехта захоча прыбыць. Гэта і сапраўдныя астравы на возеры, на беразе якога знаходзілася школа. І гэта адносіны з маёй блізкай сяброўкай, для якой блізкія стасункі з іншымі людзьмі выявіліся праблемай.

– У Мінску ў цябе таксама ёсць востраў.

– Так, на Цнянскім водасховішчы. Тэрыторыя, куды можна ўцячы. Назву для кнігі я пазычыла. Гэта частка радка з верша Тумаса Транстромера, шведскага паэта. Я ўбачыла паралель у гэтым вершы са сваёй гісторыяй. Паэт піша пра тое, як, стомлены бессэнсоўнымі словамі, уцякае на заснежаны востраў і знаходзіць мову ў адбітках казулі на снезе. Я таксама ўцякла са свайго звычайнага жыцця ў нейкае іншае ў пошуках мовы. І знайшла там шмат заснежаных астравоў.

– У кнізе ты пішаш пра свае пачуцці да жанчыны. Гэта пэўны крок для цябе?

– Няма нічога незвычайнага, каб гаварыць пра тое, што адчуваеш. Гэта вельмі натуральныя пачуцці. Я, з аднаго боку, разумею, што гэта можа быць успрынята як учынак. Але для мяне гэта частка гісторыі, у якой усё важна. Я проста жыву сваё жыццё, і як аўтарцы мне цікава напісаць пра гэта. А думаць пра наступствы, называць гэта нейкімі імёнамі, навешваць цэтлікі мне не ахвота. Я для сябе – цікавы аб’ект для назірання. Ува мне ёсць два чалавекі: адна жыве сваё жыццё, іншая назірае і хоча напісаць пра гэта. Я ўвесь час аб’ект і суб’ект – гэта вельмі зручна для мяне як пісьменніцы.

– Ты не думаеш, што беларуская мова звужае кола чытачоў у Беларусі?

– Мо і так. Рускі пераклад існуе ў прыродзе, але яму патрэбная рэдактура. Калі выдавецтва зацікавіцца ў выданні кнігі па-руску – яна выйдзе.

“Мне найпрасцей уплываць на рэчаіснасць вакол сябе праз словы”

– Апошнія гады ты вядомая як публіцыстка, якая падымае “вострыя” для беларускага грамадства пытанні: фемінізм, ксенафобія, стаўленне да людзей з іншай сэксуальнай арыентацыяй і інш. Пяць гадоў таму ты не пісала на такія тэмы. Адкуль гэта ў табе ўзялося?

– Мне падаецца, мы не аднолькавыя ў кожны перыяд жыцця. Я не такая, якой была пяць гадоў таму: я больш дарослая, лепш ведаю сябе, больш смелая, магу гаварыць пра больш шырокі спектр тэм. Напэўна, ува мне ёсць нейкае абвостранае пачуццё справядлівасці. І, паколькі я лічу сябе пісьменніцай, мне найпрасцей уплываць на рэчаіснасць вакол сябе праз словы. Калі хочаш, каб іншыя людзі змянілі сваё стаўленне да праблемных тэмаў, самой варта быць адкрытай, не баяцца казаць пра нейкія рэчы. Быць бязлітаснай у першую чаргу да сябе. Ва ўсіх нас ёсць слабасці, пра якія мы баімся гаварыць і думаць, паказваць іншым. Але насамрэч страшнае маўчанне, у якім праблемы толькі ўзбуйняюцца.

– Але калі ты дасягнула пункту, пасля якога зразумела: прыйшоў час адкрыта казаць пра несправядлівасць?  

– Тады, калі я стала дарослай. Калі робішся дарослай, то бярэш адказнасць за сябе і за сваіх блізкіх, і гэта мяняе твае паводзіны.

Калі я працавала ў Саюзе беларускіх пісьменнікаў, да нас неяк прыехала лектарка са Швецыі Ванья Хермеле. Яна прачытала лекцыю пра гендарную роўнасць і праблемы, з якімі сутыкаюцца жанчыны ў свеце. І пачала задумвацца, як я пачуваюся ў свеце. Вядома ж, я мела і свой досвед, на які магла паглядзець з іншай оптыкай і прааналізаваць яго.

Неяк мы з сябрам і іншымі людзьмі сустракалі яго сябра з Акрэсціна. Калі той чалавек выйшаў, ён павітаўся з усімі прысутнымі мужчынамі, а міма мяне прайшоў моўчкі. Гэта была дыскамфортная сітуацыя. Я думала, што са мной нешта не так, калі мяне ігнаруюць. Цяпер, калі я ўзброеная ведамі пра тое, як жыве грамадства, я разумею: я проста была жанчынай. І гэты досвед чыста жаночы – калі ў кампаніі раптам аказваешся нябачнай, табе не проста не паціснулі руку, але нават не сказалі “прывітанне”. Жанчыны часта сутыкаюцца з сітуацыяй “нябачнасці”: не бачаць іх саміх, плёну іх працы. І я стала больш уважлівай да гэтых пытанняў.

–  А якія твае ўражанні ад Швецыі ў плане фемінізму?

– Я напраўду думаю, што шведскія дзяўчаты вельмі ўпэўненыя ў сабе, у іх ёсць пачуццё ўласнай годнасці, яны смелыя, не баяцца сябе выражаць. Але і хлопцы такія ж смелыя ў выяўленні сябе. Яны не баяцца рабіць “не мужчынскую”, прыкладам, хатнюю працу. Мужчыны не саромеюцца хадзіць у дэкрэт. Тым не менш у Швецыі ў апошнія гады з’явіўся тэрмін “Kulturmannen” – мужчына-культуры. Гэтае паняцце называе з’яву, калі ўсё, што робіць мужчына ў культуры пры роўных умовах з тым, што робіць жанчына, ацэньваецца вышэй.

“Самыя моцныя ланцугі, якія нас трымаюць, – гэта ланцугі ў галаве”

– Твая кніга зусім адрозная ад папярэдняй: іншыя персанажы, форма падачы. “Дрэва Энталіпт” насычаная вобразамі экстравагантнымі: “жэншчына з вядром на галаве”, Колас і Купала. У новай кнізе нікога з іх няма. Чаму?

– Гэта таксама звязана з тым, што я змянілася: змяніліся тэмы, спосабы выказвання. Я лічу цяпер, што ў маёй першай кнізе ёсць і кепскія рэчы. Не гульня і іранічнае стаўленне да вобразаў класікаў беларускай літаратуры, але перадузятасць, якой я як прадукт беларускага грамадства была поўная. Самыя моцныя ланцугі, якія нас трымаюць, – гэта ланцугі ў галаве, тыя мадэлі, з якімі мы выраслі і якія перашкаджаюць думаць. Напрыклад, той самы верш пра Жэншчыну з вядром на галаве, дзе наратарка выступае гэткім голасам грамадства, прамаўляючы рэчы, якія не варта казаць адно аднаму. Жанчынам пастаянна выстаўляюць прэтэнзіі што да знешнасці. Хаця ў нейкім сэнсе я лічу, што “Дрэва Энталіпт” – нармальная кніга для чалавека каля 25 гадоў – мой узрост, калі былі створаныя асноўныя тэксты.

“Я не люблю прылічваць сябе да вялікіх груп, якія не выбіраю сама, а якія ёсць па змоўчанні”.

– Ты пажыла ў Швецыі пэўны час, вакол цябе былі людзі з іншых краінаў з рознымі культурнымі кодамі, мовамі. Наколькі цяпер актуальнае вось у гэтым касмапалітычным свеце пытанне нацыяналізму?

– Вельмі складанае пытанне, я не ўпэўненая, што ведаю адказ на яго. Але свет не такі ўжо і касмапалітычны. Людзі ва ўсе часы пераязджалі ў іншыя краіны ў пошуках лепшага жыцця ці ратуючыся ад смерці. У той жа час ёсць людзі, якія жывуць усё жыццё там, дзе нарадзіліся. І паміж гэтымі досведамі ёсць канфлікт. Многія сірыйцы, якіх я ведаю, хацелі б вярнуцца дахаты, але не могуць: там, дзе раней быў дом, немагчыма жыць. І не цікаўнасць пагнала іх мяняць сваё жыццё – яны, магчыма, былі б такімі ж самымі дамаседамі як і тыя, хто іх асуджае. Але так не атрымалася. Ёсць макрапраблемы, якім асобны чалавек не дае рады. Лёс заўжды можа скласціся так, што буркліваму дамаседу давядзецца кінуць усё і ўцякаць, і каго тады асуджаць?

– Наколькі важна людзям захоўваць сваю нацыянальную культуру?

– Напэўна, для кожнага чалавека гэта індывідуальна. Я асабіста не вельмі прывязаная да сваёй нацыянальнасці. Нейкія вонкавыя ідэнтычнасці няважныя для мяне. Для мяне важней, што я сама думаю, што адчуваю, што асабіста мяне тычыцца. Гэта, магчыма, звязана з маёй інтравертнасцю – унутранае важнейшае за вонкавае для мяне. Я не люблю прылічваць сябе да вялікіх груп, якія не выбіраю сама, а якія ёсць па змоўчанні. Відаць, гэта абумоўлівае і маю адчуджанасць што да сімвалаў, якія абазначаюць нейкія групы. Напрыклад, нацыянальных сімвалаў. Але гэта тычыцца і брэндаў. Усяго, што хоча ўзяць асобу ў палон і неяк назваць. Ты беларуска – значыць, ты такая. Але адкуль вы ведаеце, якая я? Я сама да канца не ведаю, якая я ёсць. Нацыянальнасць, як любы цэтлік, цябе абмяжоўвае, быццам ведае, дзе твае межы, якія твае якасці. Але я не тварог, на якім стаіць назва і вытворца – салёны ці салодкі, з пэўным адсоткам тлушчоў.

– То бок на табе няма маркёраў нацыянальнасці?

–  Я іх не нашу на сабе. Людзі прыкладна аднолькавыя паўсюль – яны альбо добрыя, альбо кепскія, альбо ўсё разам. Для мяне важней, наколькі мне камфортна з чалавекам, чым яго нацыянальнасць. Мае блізкія сяброўкі ў Швецыі паходзілі з афрыканскіх краінаў. Я не выбірала іх паводле нацыянальнасці, проста так выйшла – нам было добра разам. Няважна, хто як выглядае, у каго які колер валасоў, вачэй, скуры. І рознасць культурная, наадварот, цікавая: ёсць пра што пагаварыць.

Але я не хачу абражаць нікога, для каго важная нацыянальная ідэнтычнасць. Гэта нармальна – успрымаць гэтае пытанне зусім па-іншаму, чым я.

Увогуле, напэўна, для мяне важна, каб Беларусь была краінай харошых людзей, з якімі было б прыемна камунікаваць, сябраваць, працаваць. Тады і пытанне нацыянальнасці неяк прасцей вырашаецца.

– Ты сама носьбітка розных культур і праз стыль жыцця, і праз паходжанне: твая бабуля па лініі маці паходзіць з поўначы Расіі, дзе жыве шмат карэнных народаў поўначы.

– Так, гэта цікавы пласт, які мне хацелася б даследаваць. Часткова гэтым і абумоўленая мая цікавасць да паўночнай Еўропы, шведскай і фінскай моваў, якую я таксама вывучаю і з якой перакладаю ўжо другую дзіцячую кнігу Цімы Парвелы з серыі пра прыгоды Элы і яе сяброў.

“Я імкнуся быць шчырай, бо я неабыякавая”

– Плануеш вяртацца ў Швецыю?

– Мне хацелася б захоўваць сувязь з гэтай краінай. Адзін з маіх страхаў –  што маю кнігу ўспрымуць, нібыта яна напісаная з непрыязнасцю да Беларусі ці Швецыі. Што я – не патрыётка сваёй краіны і гэтак жа непрыязна паставілася да Швецыі, краіны, якая мяне прыняла. Але рэч у тым, што мне не ўсё роўна, што адбываецца ў Беларусі. І не ўсё роўна, што адбываецца ў Швецыі. Я чытаю шведскія навіны, перажываю за тое, што адбываецца там і куды ідзе краіна, як будуць жыць людзі, якія там засталіся. Тое, што Швецыя  важная для мяне, не значыць, што я буду гаварыць толькі добрае. Я імкнуся быць шчырай, бо я неабыякавая. І так, я сумую па Швецыі, мне хочацца часцей і свабодней наведваць яе, але фінансава я не магу дазволіць сабе частыя падарожжы. Але мы на сувязі з некаторымі сябрамі. Я працягваю вывучаць шведскую мову, гляджу шведскае тэлебачанне, фільмы, чытаю газеты – у пэўным сэнсе працягваю знаходзіцца ў шведскай культурнай прасторы. Гэта ўзбагачае мае жыццё, мне цікавей так жыць.

– Дашлеш шведскім сябрам і сяброўкам кнігу, калі яна выйдзе па-шведску?

– Не ведаю. Як і не маю ўяўлення, ці зацікавіцца нехта тым, каб выдаць яе па-шведску, хоць калі я яе пісала, то рабіла гэта ў першую чаргу для беларускіх і шведскіх чытачоў. Я не хавала ад сваіх сяброў, што пішу кнігу. А “Марыям” і “Явар”, напрыклад, вычыталі для мяне спіс імёнаў, якія я выкарыстала ў кнізе замест сапраўдных, падстрахавалі, каб я не памылілася з культурнай прыналежнасцю гэтых імёнаў. Нехта не вельмі цікавіцца тым, што я пішу, некаторыя, наадварот, казалі: а я хачу быць у кнізе, гэта так здорава!

Анка Упала (Алена Казлова) – пісьменніца, перакладчыца, публіцыстка, аўтарка зборніка апавяданняў і вершаў  “Дрэва Энталіпт” (2012) і аўтабіяграфічнага рамана “На заснежаны востраў” (2017). 

Шукайце аўтабіяграфічны раман “На заснежаны востраў” на сайце электроннай кнігарні Kniharnia.by, на стэндзе выдавецтва “Янушкевіч” на Мінскім міжнародным кніжным кірмашы (адміністрацыйны комплекс, пр. Пераможцаў, 14) і ў кніжных крамах. На стэндзе выдавецтва 2 сакавіка (пятніца) у 14:00 таксама адбудзецца афтограф-сесія пісьменніцы.

Уваход вольны.

Тэкст: Аляксандра Дварэцкая

Фота: Таня Скарынкіна