102 гады таму распачалося Слуцкае паўстанне. Што гэта была за падзея? Ці была ідэйная падаплёка ў паўстання? Як дзейнічалі бальшавікі ў гэтай «спецаперацыі» і чым скончылася паўстанне? Budzma.org коратка і зразумела тлумачыць ход і падзеі Збройнага Чыну.
Хто і чаму паўстаў?
Большая частка паўстанцаў былі з сялян, а ўзначальвалі іх прадстаўнікі інтэлігенцыі і афіцэры. У сусветнай гісторыі сяляне заўсёды паўставалі, калі ўзнікала пытанне, звязанае з аграрнай палітыкай. Палітыка ваеннага камунізму з продразвёрсткамі іх расчаравала, ну хто ж захоча сам аддаваць апошні кусок хлеба і карову на патрэбы войска?! Да таго ж слуцкія сяляне за часы грамадзянскай вайны сілком захапілі землі буйных мясцовых землеўладальнікаў, якія дзяржава патрабавала сабе. Прымусовая мабілізацыя ў войска і ўдзел у незразумелай сялянам вайне толькі падаграваў сітуацыю.
Ці была ідэйная падаплёка ў паўстання?
Яшчэ з пачатку ХХ стагоддзя на Случчыне з’явілася вялікая і актыўная суполка сацыялістаў, што стаялі на беларускіх нацыянальных пазіцыях. Пасля лютаўскай рэвалюцыі 1917 года былі заснаваныя патрыятычныя моладзевыя гурткі «Папараць-кветка» і «Зарніца», а ў мясцовай гімназіі выкладалі беларускую мову і гісторыю ў нацыянальным кірунку.
Які кіраўнічы орган быў на Случчыне?
Пасля абвяшчэння БНР у 1918 годзе ў Слуцку пачаў дзейнічаць Беларускі нацыянальны камітэт на чале з Паўлам Жаўрыдам. БНК уяўляў сабой палітычны орган, які прэтэндаваў на атрыманне ўлады ў рэгіёне. Але бальшавікі, як толькі занялі рэгіён, ліквідавалі камітэт. Жаўрыд потым стаў на чале слуцкіх паўстанцаў.
Павел Жаўрыд
Як распачалося паўстанне?
Пасля падпісання «Рыжскага міру» ў сакавіку 1921 года Беларусь была падзеленая на дзве часткі Польшчаю і Савецкай Расіяй. Пазіцыя беларусаў на перамовах па перамір’ю не была выслуханая. Па ўмовах дамовы палякі павінны былі адступіць са Случчыны, а туды ўвайсці бальшавікі. Але палякі перад адводам войскаў перадалі ўладу Беларускаму нацыянальнаму камітэту. У горадзе адразу вывеселі нацыянальныя сцягі, абралі органы самакіравання і пастанавілі сабраць агульны з’езд Случчыны.
Што адбывалася на з’ездзе?
З 14 па 15 лістапада 1920 года быў праведзены агульны з’езд у Слуцку. На яго з’явіліся 107 дэлегатаў ад гараджан і 25 дэлегатаў з павятовых земляў. З’езд пастанавіў, што ўлада на Случчыне належыць БНР, прызнавалася рэспубліка ў сваіх этнаграфічных межах. Дэлегатам было зразумела, што набліжаецца бальшавіцкая навала і без бою не абыдзецца, таму вырашана было правесці мабілізацыю. Слуцкая рада ўзяла на сябе функцыі часовага ўрада на чале з Уладзімірам Пракулевічам.
Якая ваенная сіла была ў случчакоў?
У сакавіку 1917 года была створаная мясцовая міліцыя, кіраўнічыя пазіцыі ў ёй займалі нацыянальна-арыентаваныя дзеячы. У 1920 годзе міліцыя стала аснаўной сілай паўстання.
Пасля з’езду ваенная «тройка» на чале з Паўлам Жаўрыдам адправілася па Случчыне агітаваць сялян да вайсковага змагання. За тры дні атрымалася сфармаваць 1-ю Слуцкую брыгаду стральцоў войскаў БНР. У ёй было каля 4 тысяч чалавек і яшчэ 6 тысяч было ў рэзерве. Усе афіцэры вайсковай адзінкі мелі баявы досвед часоў І Сусветнай вайны.
З якой праблемай сутыкнуліся стваральнікі войска?
Быў сур’ёзны недахоп зброі. У паўстанцаў было ўсяго 500 вінтовак. Яшчэ 300 вінтовак ім далі польскія ўлады, але пазней аказалася, што большасць з іх былі зламаныя. Зброю давялося даставаць у баях.
Калі пайшлі палякі і прыйшлі бальшавікі?
Палякі пакінулі горад 24 лістапада. Да вечара таго ж дня штаб 1-й Слуцкай брыгады таксама перамясціўся ў вёску Семежава, якая знаходзілася ў нейтральнай зоне. Туды, па ўмовах Рыжскага перамір’я, не павінны былі заходзіць савецкія войскі. Бальшавікі занялі Слуцк толькі 29 лістапада 1920 года.
Калі адбыўся першы бой?
Першае сутыкненне са Слуцкай брыгадай адбылося 27 лістапада 1920 года, калі байцы 1-га Слуцкага палка здзейснілі налёт на 8-ую дывізію бальшавіцкіх войскаў. Таму дадзеная дата і лічыцца пачаткам Слуцкага Збройнага Чыну. У наступныя дні атакі з нейтральнай зоны на ворага працягваліся.
Ці паспяховымі былі атакі случчакоў?
Першапачаткова случчакі наносілі страты бальшавікам, бралі палонных і адбівалі некаторыя населеныя пункты. Часовае кіраўніцтва Случчыны заклікала бальшавікоў пераходзіць на бок Збройнага чыну.
Шмат мабілізованых рускіх, што былі незадаволеныя палітыкай бальшавікоў, пераходзілі на бок случчакоў. Бальшавіцкае кіраўніцтва з гэтай прычыны пачало душыць паўстанне вайсковымі адзінкамі латышоў і кітайцаў.
У снежні ў случчакоў было каля 2 тысяч вінтовак і 10 трафейных кулямётаў.
Калі адбыўся пералом?
У пачатку снежня сярод камандавання Збройнага Чыну выявілася здрада. Здраднікам аказаўся Павел Чайка, камандзір 1-га Слуцкага палка. Ён перадаў ворагу ліст з апісаннем беларускага вайсковага фарміравання. Ён быў арыштаваны, але збег з-пад варты да бальшавікоў, дзе праз пару дзён быў расстраляны за здраду дзяржаве.
Затым з дазволу польскага боку бальшавікі зайшлі ў нейтральную зону для правядзенне спецыяльнай вайсковай аперацыі па зачыстцы мясцовасці ад беларускіх ваяроў.
Як дзейнічалі бальшавікі ў гэтай «спецаперацыі»?
Першапачаткова поспеху было мала, бо абаронцам Случчыны аддана дапамагалі мясцовыя. Тады бальшавікі пачалі рэпрэсіі супраць мясцовага насельніцтва. Слуцкія сяляне высылаліся цэлымі вёскамі ўглыб Расіі.
Як і калі скончылася паўстанне случчакоў?
Тэрор, вялікая вайсковая сіла, недахоп зброі змусілі 28 снежня скончыць Слуцкі Збройны Чын. Беларускія ваяры перайшлі нейтральную зону і здаліся палякам.
Двух прадстаўнікоў з кіраўніцтва Збройнага Чыну Анастаса Анцыповіча і Ахрэма Гаўрыловіча палякі патаемна выдалі бальшавікам. Там іх расстралялі. Шараговых вайскоўцаў трымалі ў турме ў Беластоку да вясны 1921 года. Тых, хто вярнуўся на Случчыну, забілі або арыштавалі і выслалі ў Сібір праз 8 месяцаў прадстаўнікі ДПУ.
