Вынікі свежага сацыялагічнага даследавання шмат у чым трывожаць: у Беларусі расце колькасць прыхільнікаў улады, армія і КДБ карыстаюцца вялікім даверам, на Расею арыентуецца ўсё болей беларусаў. Пры гэтым амаль палова гараджан называе роднай беларускую мову.
15 снежня сацыёлагі Філіп Біканаў і Канстанцін Несцяровіч прэзентавалі сацыялагічнае даследаванне «Беларуская нацыянальная ідэнтычнасць у 2023 годзе», праведзенае ў лістападзе пры падтрымцы фонду Фрыдрыха Эберта.
У даследаванні ўдзельнічалі 1205 жыхароў гарадоў, дзе пражывае ад 20 тысяч чалавек, ва ўзросце 18–65 гадоў. Дадзеныя сабраныя метадам анлайн-апытання.
Падчас прэзентацыі Філіп Біканаў заўважыў, што на інтэрпрэтацыю дадзеных маглі паўплываць фактар «рызыкі памылкі пакрыцця» — не ўсе беларусы карыстаюцца інтэрнэтам, а таксама фактар страху пры адказах на пытанні, што тычацца палітыкі.
Чатыры кампаненты беларускай нацыянальнай ідэнтычнасці
Сацыёлаг Канстанцін Несцяровіч зазначае, што, як і летась, вынікі даследавання паказваюць вельмі вялікую палярызаванасць беларускага грамадства, «вельмі шмат поглядаў на тое, што значыць быць беларусам». «Мы лічым, што ў нашым грамадстве канкуруюць два асноўныя нацыянальныя праекты, якія мы назвалі расейска-савецкі і нацыянальна-рамантычны. Каб неяк даследаваць колькасныя паказнікі ідэнтычнасці, мы распрацавалі спецыяльны інструмент — набор выказванняў, з якімі рэспандэнту прапаноўвалася пагадзіцца ці не пагадзіцца. І пасля матэматычнай апрацоўкі гэтых адказаў усе выказванні групаваліся ў чатыры кампаненты беларускай нацыянальнай ідэнтычнасці», — распавёў сацыёлаг.
Вось гэтыя кампаненты:
а) расейска-савецкая, якая адлюстроўвае арыентацыю на савецкае мінулае і ўяўленне пра цесную сувязь беларускай нацыі з Расеяй;
б) беларуская, якая вымярае ступень сувязі ідэнтычнасці з беларускай нацыянальнай культурай, мовай і гісторыяй Беларусі да савецкага перыяду;
в) касмапалітычная, якая вымярае арыентацыю на глабальную ідэнтычнасць і мультыкультурнасць;
г) нацыянальна індыферэнтная, якая адлюстроўвае ступень абыякавасці да нацыянальных складнікаў ідэнтычнасці.
У залежнасці ад выражанасці кожнай з чатырох кампанент нацыянальнай ідэнтычнасці даследчыкі вылучаюць у беларускім грамадстве пяць сегментаў. Гэта: савецкія (37%), абыякавыя (27%), у стадыі фармавання (19%), свядомыя (13%), русіфікаваныя (4%).
Сектары нацыянальнай ідэнтычнасці
Якія сімвалы аб’ядноўваюць беларусаў?
«Сярод усіх сегментаў, незалежна ад поглядаў, зубр з’яўляецца агульным сімвалам для беларусаў, які аб’ядноўвае нацыю. У меншай ступені бусел, азёры, валошкі — але яны (таксама) блізкія розным сегментам беларусаў. Найбольш характэрныя сімвалы для сегмента свядомыя — бел-чырвона-белы сцяг і Пагоня, для сегмента савецкія — чырвона-зялёны сцяг і БелАЗ. Ёсць сімвалы, якія агульныя для ўсіх беларусаў, ёсць — толькі для канкрэтных сегментаў», — сказаў Канстанцін Несцяровіч.
Сімвалы, што аб’ядноўваюць беларусаў
Мова застаецца каштоўнасцю
Паводле даследчыкаў, беларуская мова была і ёсць важнай культурнай каштоўнасцю і складнікам нацыянальнай ідэнтычнасці, але мову «практычна не называюць у якасці прыкметы, паводле якой можна ідэнтыфікаваць беларуса».
Беларуская мова найбольш важная для свядомых. 75% прадстаўнікоў гэтага сегмента ўжываюць яе час ад часу, у тым ліку 14% — часцей за ўсё; лічаць роднай — 84%.
Колькасць прыхільнікаў улады расце
Даследчыкі падзялілі рэспандэнтаў на чатыры групы па ўзроўні даверу да дзяржаўных структур: заўзятыя праціўнікі, хутчэй праціўнікі, заўзятыя прыхільнікі, хутчэй прыхільнікі.
Заўзятыя праціўнікі — 10% — маюць высокі давер да недзяржаўных інстытутаў, але дужа не вераць дзяржаўным структурам.
Заўзятыя прыхільнікі — 23% — роўна наадварот: вераць дзяржаўным і зусім не вераць недзяржаўным структурам.
Да хутчэй праціўнікаў схіляюцца 28% рэспандэнтаў, да хутчэй прыхільнікаў — 39%.
Калі параўноўваць з мінулагоднім даследаваннем, то група заўзятых прыхільнікаў улады вырасла больш чым удвая — было 9%, стала — 23%; а група заўзятых праціўнікаў улады скарацілася ўдвая — з 21% да 10%.
У пяцёрку структур па даверы па выніках даследавання ўвайшлі: армія; урад; людзі, якія давяраюць уладзе; КДБ і пракуратура.
Вось як тлумачыць падзенне даверу да недзяржаўных інстытуцый Філіп Біканаў: «Верагодна, для людзей у Беларусі 2020 год даволі ўжо далёка і не так актуальны. Гэта адна прычына падзення даверу да недзяржаўных груп. Другая прычына — людзі ўсё ж з’язджаюць, зразумела, менавіта тыя людзі, якія якраз давяраюць недзяржаўным структурам. А раз з’язджаюць, то змяншаецца верагоднасць патрапіць у нашу выбарку. І яшчэ: зараз большасць беларусаў знаходзіцца ў інфармацыйным полі ці дзяржаўным беларускім, ці расейскім. Мы назіраем, што амаль ва ўсіх групах ідзе рост даверу да дзяржаўных інстытуцый».
Прыхільнікі і праціўнікі
Паміж прыхільнікамі і праціўнікамі ўлады захоўваецца раскол.
Даследчыкі лічаць, што галоўная прычына адсутнасці эмпатыі ў заўзятых прыхільнікаў улады да сваіх антыподаў палягае ў спажыванні дзяржаўнай прапаганды.
Раскол
«Прыхільнікі ўлады найбольш радыкальна ставяцца да праціўнікаў улады. Вастрыня грамадскага канфлікту даволі высокая. Нейтральныя групы больш схільныя да эмпатыі і актыўны дыялог магчымы толькі паміж умеранымі групамі. Але на прыхільнікаў улады вельмі моцна ўплывае прапаганда, якая раскручвае варожасць, выкарыстоўвае мову нянавісці, працуе бруднымі метадамі. Гэтыя полюсы ў грамадстве проста не дазволяць (зараз) такі дыялог. Мая інтэрпрэтацыя вынікаў яшчэ больш песімістычная, чым у саміх даследчыкаў. Дыялог немагчымы, пакуль не адбудзецца дэрадыкалізацыя пазіцый групы прыхільнікаў улады», — заўважыла падчас прэзентацыі Леся Руднік, палітолаг, дырэктарка Цэнтра новых ідэй.
Знешнепалітычныя прыхільнасці
Доля беларусаў, якія выступаюць за саюз з Расеяй, за год павялічылася на шэсць працэнтных пунктаў — з 37 да 43%.
За саюз з ЕС выказалася 10% рэспандэнтаў, у 2022-м прыхільнікаў еўраінтэграцыі сярод апытаных было 15%.
Да жыхароў Украіны пазітыўна ставіцца 48% апытаных, да кіраўніцтва гэтай краіны стаўленне хутчэй негатыўнае, што тлумачыцца, як зазначыў Філіп Біканаў, уплывам і беларускай, і расейскай прапаганды, «людзі лічаць, што нацысты ва ўладзе ў Кіеве — гэта так і ёсць, шмат беларусаў так думае».
Найгоршае стаўленне ў беларусаў — да ЗША, жыхароў і кіраўніцтва.
Пры ўсіх трывожных сімптомах адзін з вынікаў апытання, якое ўжо робіцца не адзін год, што сфармулявалі сёлета даследчыкі, гучыць даволі аптымістычна:
«Жыхары Беларусі выразна ўсведамляюць сябе чальцамі нацыянальнай супольнасці: беларусамі, жыхарамі краіны, яе грамадзянамі і патрыётамі. Большасць ганарыцца гэтай прыналежнасцю і цікавіцца нацыянальнай тэматыкай. Нацыю аб’ядноўваюць агульныя сімвалы: зубр, бусел, азёры, валошкі. А таксама агульны вобраз беларусаў: працалюбівыя, добрыя, гасцінныя. Незалежна ад адносінаў да ўлады і знешнепалітычных поглядаў усіх беларусаў аб’ядноўвае ідэя ўласнай дзяржавы, па-сяброўску настроенай да ўсіх народаў. Словам, беларуская нацыя і моцная нацыянальная ідэнтычнасць — ужо сфармаваны сацыяльны факт. Гэта значыць, што ў агляднай будучыні беларусы захаваюцца як нацыя незалежна ад палітычных пературбацый».
Рыгор Сапежынскі, budzma.org
