Бадай што не кожнаму са старадаўніх назваў ваколічнага Мінска пашчасціла мець такую працяглую гісторыю, пакінуць нізку тапаграфічных прыкмет і пры гэтым збольшага сысці ў нябыт... Забытую гісторыю сляпянскіх абшараў вяртае нам даследчык Змітро Пілецкі.
У гэтым артыкуле гаворка пойдзе пра Сляпянскія паданні, якія сёння чытаюцца, нібы захапляльныя дэтэктыўныя гісторыі, і пры гэтым дапамагаюць зразумець характар горада і ягоных тамтэйшых жыхароў.
Максімава гара, Ваньковічы скарб на Азярышчы, здарэнне на Сляпянскіх могілках — гэтыя гісторыі і паданні Змітро Пілецкі атрымаў у спадчыну ад сваёй бабулі Ганны Кучмель (1910–2002), мясцовай жыхаркі.
Што можна ўбачыць з Максімавай гары?
Скульптурная група «Маманты» ў мікрараёне Усход, нібы яго візітоўка, займае эфектнае месца паміж стромкім берагам ракі і шматпавярховікамі на ўзвышшы.
Калі крыху пацікавіцца савецкімі праектамі забудовы былой вёскі Вялікая Слепня, то можна даведацца, што холм па-за спінамі мамантаў — не насыпны! Ён нават пазначаны на вайсковых тапаграфічных мапах міжваеннага перыяду.
На адной з міжваенных мапаў бачна, што мясцовасць сапраўды была халмістаю: пазнака ў 214 м азначае вышыню над узроўнем мора
А яшчэ з гэтым месцам звязанае паданне, якое аўтар занатаваў за сваёй бабуляй, Ганнай Кучмель...
Раён Усход на выгіне вул. Каліноўскага і далягляды Сляпянскай воднай сістемы і Зялёнага Лугу. Аэраздымак Георгія Ліхтаровіча да фотаальбома «Мінск» (1981)
«Са спрадвечных часоў у наваколлі Вялікай Слепні знаходзілася «ўзнікля» аднайменнай рэчкі, прытоку Свіслачы. З вялікай колькасці крыніц і крынічанек гартавала рэчка свой характар: ганарысты, вольны, неспакойны. Колькі людзей, прывабленых цішынёй рачных хваляў, зацягнуў да сябе на пірушку вадзянік! Колькі бед сялянам рабілі нечаканыя вясновыя разлівы! Але ж, трэба дадаць, народ наш заўсёды з вялікай пашанай ставіўся да святых крынічак і рачной вадзіцы...
Першабытныя краявіды, магчыма, павінны былі вабіць вока творчым натурам, але мясцовым панам было не да сентэнцый. Кажуць, у тыя часы памешчыкі шчодра і з ахвотай надзялялі сялян зямлёй, каб асвойваць гэткія дзікія мясціны. Прынамсі, Ваньковічы маглі сабе такое дазволіць...
Тым з сялян, каму пашчасціла вызваліцца з-пад панскага прыгону, выпадаў шанц абзавесціся кавалкам дзікай зямлі і пабарукацца з Прыродай...
Такім шчасліўцам, як кажуць, і быў Максім — добры, але крыху сквапны гаспадар.
Дарэмна мясцовыя старыя адгаворвалі ўпартага юнака ад ягонай мэты: пужалі крынічнымі духамі, зноў і зноў пераказвалі і пералічвалі самыя драматычныя падзеі з навальнага жыцця. Але мужны хлопец стаяў на сваім: дужа яму спадабалася адна мясціна ля ракі: маляўнічая ўзвышына, а ля яе — заліўны луг, з якога б добры выган атрымаўся...
Тры слупкі-корпусы дома № 54 па вул. Каліноўскага і краявідны «каменны сад» у міждамовай прасторы нібы падкрэсліваюць прывабны, але наравісты дух гэтых мясцінаў
Сяк-так адбіўшыся ад парад, зрубіў Максім сабе хаціну і пачаў гаспадарку наладжваць...
А ўвесну зашапталі, загаманілі крынічанькі, адказала ім ганарлівая рэчка, і прыбеглі мутныя хвалі ажно пад самыя вокны гаспадарскія. Усю маёмасць Максімаву вада пашкодзіла.
Але не паддаўся Максім, не адступіў, не перадумаў. Упарты ён быў. Ды і моцы волатавай у ім хапала. І пачаў Максім сапраўдную «вайну» з гэтымі крыніцамі: каторую зямлёй закідае, каторую — па канаве адвядзе, у адным месцы вал накідае, у другім — запруду паставіць. Але ж і вадзіца не здаецца: ці то новая крынічка выскачыць, ці то зноў рэчка з берагоў выслізне...
Нібыта дзёрзкі дух апанаваў Максіма: колькі гадоў ён пражыў на гэтым свеце, а ўвесь час са святой вадой барукаўся. Столькі зямлі пераносіў, перасыпаў, што добрае ўзвышша атрымалася... А як памёр Максім-волат — ніхто не ведае. Можа, і рэчка да сябе ўзяла... Толькі памяць аб ім, Максімава гара, засталася...
Уверсе — прыняты конкурсны праект забудовы мікрараёна Усход (архітэктары П. Воўчак, В. Анікін, Л. Гафо, Г. Горына, Я. Дзятлаў, Г. Сысоеў, І. Жураўлёў, І. Папова). Направа — вышынныя дамінанты раёна (тры корпусы дома № 54) са здымка Георгія Ліхтаровіча да фотаальбома «Мінск» (1981). Унізе — прасторавая кампазіцыя ў раёне дамоў № 48/2 і № 52
А рэчку Слепню ўжо ў нашыя часы савецкая ўлада ўтаймавала: уціснула яе ў новае русла ды ў цэментавыя берагі, нібыта ў калодкі. Але і цяпер на Максімавай гары, кажуць старажылы, дзе-нідзе ёсць месцы, калі нават у самы спякотны летні дзень зямля пад далонню халоднай і вільготнай падаецца — гэта крынічанькі дзесьці глыбока бягуць, па трубах, вадастоках, шапоцяць, жаляцца і... выйсця шукаюць... Пакрыўдзіў іх дужа Максім...»
У калажы выкарыстаны здымкі аўтара
Сёння з Максімавай гары адкрываюцца папулярныя ў блогераў і інстаграмераў маляўнічыя відарысы на сам мікрараён Усход, а таксама, праз вуліцу Усіхсвяцкую — на далягляд Уручча, на лесапаркавую зону Зялёнага Лугу і на плынь Слепні на рагу Кедышкі — Каліноўскага.
Ці знайшлі Ваньковічы скарб на Азярышчы?
На калажы, складзеным з расійскай трохвярстоўкі 1875 г., польскай і савецкай мапаў міжваеннага перыяду і спадарожнікавай мапы Google выразна бачна, што ў наваколлі вёскі Азярышча, што ўвайшла ў склад Уручча з пашырэннем горада, існавалі невялічкія азёрцы, ды і сама мясцовасць была падбалочанай (зроблена пры дапамозе сэрвісу «Рухомая карта Беларусі»)
«Па Старабарысаўскаму тракце, у Азярышчынскім яловым лесе, што багаты маліннікам, арэхамі ды дрыгвятнымі балотамі, на ўзгорку стаяў стары калодзеж. Неяк прайшоў погаласак, што нібыта ў тым месцы знайшлі золата — ці то скарбам, ці то россыпам. Сам Пётра Ваньковіч, апошні ўладальнік Вялікай Сляпянкі, паверыў чуткам і неадкладна арганізаваў экспедыцыю. Рабочыя паспелі нават арганізаваць тут буравую і прабіць штольню метраў у 25, як пачалася рэвалюцыя і працы былі адкладзеныя на нявызначаны час. Потым Мінск разам з ваколіцамі некалькі разоў пераходзіў з рук у рукі — то пад БНР, то да бальшавікоў, то да палякаў, і ў 1920 годзе, пабраўшы з маёмасці, што мог вывезці, Ваньковіч назаўсёды з’ехаў у Польшчу...
Прайшло з добрае дзесяцігоддзе, пакуль наладзілася новая, савецкая гаспадарка, і былая чутка зноў ажыла. Ды настолькі, што, кажуць, сюды ізноў прыязджалі — савецкія геолагі — нават штольню аднавілі, новую прабілі, а золата так і не знайшлі...»
Такую гісторыю занатаваў за сваёй бабуляй Ганнай Кучмель аўтар артыкула.
Вёска Азярышча месцілася пры Старабарысаўскім тракце, прыкладна ў межах сённяшняга Музея валуноў (верхні левы здымак). Напрыканцы ХІХ ст. тапонім Азярышча перанёсся на ўсход ад вёскі на раз’езд Пастойка, вакол чыгуначнай станцыі на лініі Орша — Мінск. Пасля 1964 г. вёска знікла з карт, і адзіным сведчаннем аб ёй засталося азярцо. Прыблізна такі ж лёс напаткаў і другое Азярышча (ніжні правы здымак), месца якога сёння займае забудова Універсітэцкага праезда, ля карпусоў архітэктуранага факультэта БНТУ. Сёння напамінам аб вёсцы з’яўляецца маленькае возера — цэнтр рэкрэацыйнай зоны і дзіцячай пляцоўкі пад назваю «Качыны бераг» («Утиный берег»). На астатніх здымках з фондаў БДАККФД — вадакачка пачатку ХХ ст. і ўсталяванне водаразборнай калонкі, 1930-я гг.
Сённяшнія краявіды абшараў гістарычнага Уручча, аднаго з валоданняў Радзівілаў і Ваньковічаў, цяжка пазнаць: сучасны камфартабельны мікрараён «Магістр» і карпусы БНТУ паўсталі на месцы адной вёскі Азярышча, а замест другога Азярышча, на поўнач ад Уручча, быў арганізаваны маляўнічы Музей валуноў. А яшчэ Азярышчанскія мясціны вядомыя сваімі азёрцамі — ці то прыроднымі, ці то выкапанымі... А калі так, то хто іх капаў, тыя копанкі, і навошта? І ці была старая чутка, запісаная за Ганнай Кучмель, толькі пагалоскам?
Знаходка скарбу ў Мінску, дарэчы, не такое ўжо і дзіва. У 1988 годзе на скрыжаванні вуліц Валадарскага і Гарадскі вал пры пракладцы цеплатрасы быў знойдзены манетна-рэчавы скарб вагою ў 13 кг і складам у 547 срэбных прадметаў...
Здарэнне на Сляпянскіх могілках
Побач з цяперашнімі дзяржаўнай абсерваторыяй і былым аўтавакзалам «Маскоўскі» на месцы былых вёсак Вялікая і Малая Сляпянка калісьці знаходзіліся Сляпянскія могілкі. На жаль, гэтыя могілкі былі знішчаныя. Ад іх засталіся адно паданні, якія аўтару гэтага артыкула ўдалося ў свой час запісаць за сваёй бабуляй.
Месца Сляпянскіх могілак, якое зараз займае Гідраметэаралагічная станцыя (левы здымак, спадарожнікавая мапа Google), у 1972 г., як паказвае здымак з амерыканскага спадарожніка, з усходняга боку яшчэ не было забудавана — усё яшчэ праглядваецца структура пахаванняў
«Сабралася неяк моладзь за вёскай, каб паспяваць ды паплясаць. Неўзабаве зайшла ў іх гаворка пра свет іншы, пра могілкі ды памерлых. А час ужо быў, калі Сонца пачало на ложак свой вяртацца, ды Месяцу неба саступаць.
Картка-паштоўка пач. ХХ ст. Выдавецкі дом Юзэфа Хацішэўскага (пам. 1914) у Гнезна
Пачалі хлопцы адзін перад адным ды перад дзеўкамі выхваляцца, якія яны моцныя ды смелыя. А адзін з іх больш за іншых горла драў (няхай імя яму будзе — Ясь).
Ну і вырашылі спрэчку скончыць так: хто тут грамчэй за ўсіх выхваляўся, той няхай і доказ дасць сваёй адвагі. А павінен ён пайсці на Сляпянскія могілкі, у самую іх глыбіню, ды ў крыж драўляны, што пастаўлены па гандляру газай, цвік убіць. Так і ў мужнасці яго доказ будзе і ўсім чутно стане, што не спужаўся хлопец і не збег ціхенька, спрэчку выйграў. На тым і дамовіліся.
Узяў наш герой малаток, цвік, дачакаўся поўні і пайшоў на могілкі. А Сляпянскія могілкі на гарышчы стаяць, векавымі соснамі прыкрытыя, месяц праз іх з неахвотай прабіваецца...
Генрых Вейсенгоф. Беларускія могілкі (Русаковічы). 1889, палатно, алей. Нацыянальны музей у Познані
Страшна хлопцу: і дрэвы неяк падазрона рыпяць, і цень ад іх надта пачварны, і яшчэ як знарок сава вухаць пачала. Ды і гандляр той, усім вядома, не абы-як памёр...
Але ідзе хлопец, спяшаецца, паміж крыжамі ўхіляецца, бо чым далей — тым цямней і непакойней на душы... А ў самога Яся далоні мокрыя і сэрца ў вушах дробным боем грукае...
...Знайшоў такі крыж прызначаны. Сцяў моцна зубы, каб не стукалі як косткі мерцвякоў, выхапіў з карману світкі малаток, прыладзіў цвік і хуткімі кароткімі махамі прыбіў той цвік у пазначанае месца.
Добра гук у жалобнай цішыні панёсся, ажно сава сваім вуханнем падавілася. Імгненне на працу патраціў, а спіна мокрая і рукі трымцяць, як апасля добрага фэсту.
Далібог, што ў мерцвякоў вушэй няма!
Недзе здалёк завугукалі сябры — значыць, і яны пачулі. Крыху палягчэла. ...Павярнуўся хлопец бачком да крыжа, каб назад вяртацца. І тут сэрца нібыта ільдзяная рука мерцвяка сціснула. Халодная вільготная хваля поту абдала ўсё цела, абліла страхам з ног да галавы, подых захапіла. Няма адсюль ходу! Трымае яго нешта! Няўжо нябожчык трымае???
...Ясь ірваўся і крычэў, крычэў і ірваўся так, што ад ляманту закладвала ўласныя вушы, крычэў да болі ў грудзях... На нейкі момант падалося хлопцу, што ўжо зямля пад ім шавеліцца, бугрыцца і лязуць з яе агідныя спарахнелыя косткі... А потым панна беспрытомнасць накрыла храбраца цёмнай тоўстай коўдрай...
...Толькі пад раніцу пасмялелі сябры, каб ісці шукаць Яся. Чулі яны яго дзікія крыкі і самі верылі, што сапраўды прыйшлі начніцы па душу хлопца... Што ж тут было на самай справе? Ну, па-першае, супакоімся: Ясь наш застаўся жывы, можа толькі трохі звар’яцеў. Па-другое... Праўду людзі кажуць, што ў страху вочы вялізныя. Справа ў тым, што Ясь так спяшаўся і рукі яго так трымцелі і калаціліся, што ён і не агледзеў, як прыбіў полы сваёй доўгай світкі да крыжа. Вось крыж яго і трымаў...»
Разваротнае кальцо «Абсерваторыя». 1955 г. З кнігі: В. Кірычэнка. Мінск. Гістарычны партрэт горада: 1953–1959
Але гады прайшлі, і ў гэтыя мясціны завіталі тыя, хто ні ў Бога не верыў, ні Д’ябла не баяўся... Савецкія атрады будаўнікоў хутка «прывялі ў парадак» старадаўнія могілкі, не пакінуўшы ад іх ні камня ні косткі, хіба — толькі мясцовыя аповеды...
Мясцовыя старажылы раней казалі: месца намоленае, а праз знішчаную памяць аб продках зямля будзе праклятая. Можа, менавіта таму спробы пабудаваць нешта побач з былымі могілкамі скончваюцца няўдала.
Зміцер Пілецкі, budzma.org
Чытайце яшчэ:
Сляпянскія вандроўкі. Вяртаем з нябыту забытую гісторыю Мінска
