У 1800 годзе, праз 5 год пасле апошняга падзелу Рэчы Паспалітай, у сям’і прафесара права і ўдзельніка паўстання Касцюшкі Шымона Малеўскага нарадзіўся доўгачаканы сын Францішак. Праз 24 гады юнага Францішка дашлюць у высылку за ўдзел у тайным таварыстве. Са сваіх 29 год і да самай смерці Францішак будзе працаваць як расійскі чыноўнік. Пры гэтым усё жыццё ён сябраваў з патрыётам і рамантыкам Адамам Міцкевічам. Менавіта Малеўскі дабіўся таго, каб дзеці Адама атрымалі права на яго спадчыну ў Расійскай імперыі. Як гэта спалучалася ў адным чалавеку? Распавядаем у артыкуле пра яго незвычайны лёс.

Таварыства філатамаў

 Францішак Малеўскі. Крыніца: wikipedia.org

Францішак Малеўскі быў адным з першых, хто далучыўся да таварыства філаматаў у 1817 годзе. Лепшы сябар Адама Міцкевіча, ён пяшчотна любіў літаратуру, натхняўся Шылерам і меў усе шанцы стаць паэтам. Аднак па настаянні бацькі Францішак атрымаў больш прыкладную адукацыю — юрыдычную. У той момант, калі юны Францішак толькі скончыў віленскую гімназію, бацька-прафесар ужо быў рэктарам Віленскага ўніверсітэта. Нягледзячы на ганаровае званне прафесара Шымон Малеўскі не быў багатым чалавекам. Сям’я з цяжкасцю давала рады забяспечваць маладога Францішка і дзвюх яго сясцёр. З адчуваннем бязмежнай удзячнасці да бацькі і ў той жа час залежнасці ад яго Францішак не спрачаўся наконт выбару будучай карʼеры. Хутка малады Малеўскі пранікся правазнаўствам і вывучаў універсітэцкія дысцыпліны з усёй адказнасцю і запалам.

Хаця юны Малеўскі і вучыў права, у той час як большасць філаматаў былі студэнтамі аддзялення славеснасці, ён хутка зблізіўся з апантанымі вальнадумцамі. Менавіта Францішак Малеўскі быў адным з тых, хто настойваў, што таварыства не мусіць быць замкнёнай у самой сабе сектай, дзе ўсе чальцы сабраліся выключна з мэтай удасканальваць саміх сябе. Філаматы даволі крытычна ставіліся да ўзроўню адукацыі ва ўласным краі, і Малеўскі пачаў клапаціцца пра тое, каб усе, хто жадаюць, маглі ўдасканальваць веды самастойна.

Францішак Малеўскі ініцыяваў стварэнне бібліятэкі філаматаў і сам пачаў збіраць кнігі. На агульныя сродкі сябраў таварыства Францішак замаўляў кнігі па матэматыцы, фізіцы, натуразнаўстве, геаграфіі і разнастайныя даведнікі. На пачатку XIX стагоддзя кнігі прадавалі без пераплётаў — фактычна проста аркушы паперы, якія трэба было самастойна пераплесці. Малеўскі клапаціўся і пра гэта, бо ў сапраўднай бібліятэцы, вядома, мусяць быць цалкам падрыхтаваныя для чытання кнігі. Акрамя вучэбнай літаратуры Францішак Малеўскі клапаціўся і пра літаратурныя навінкі. Хутка філаматы пачалі перадаваць з рук у рукі тамы Шылера, Гейнэ і Гётэ.

Паколькі Малеўскі меў амбіцыі распаўсюджваць веды далёка за колы сябраў тайных арганізацый, ён ініцыяваў збор інфармацыі пра вучэбныя ўстановы Віленскай акругі. Разам з Тамашом Занам яны падрыхтавалі інструкцыю для чальцоў таварыства, якія з’яджалі на радзіму на вакацыі і мусілі там правесці даследаванне ў мясцовых вучэльнях. Малеўскага і Зана цікавіла ў прыватнасці тое, ці з’яўляецца мова выкладання (то-бок польская) роднай для мясцовых вучняў. Таксама яны раілі «даследчыкам» звярнуць увагу на стан бібліятэк, колькасць і разнастайнасць кніг у іх. Яшчэ адным важным аб’ектам даследавання былі выкладчыкі — іхныя стасункі з вучнямі і кіраўніцтвам устаноў.

Паралельна са сваёй асветніцкая дзейнасцю філаматы не забываліся і пра сваю ўласную вучобу. Пакуль Адам Міцкевіч пасля ўніверсітэта працаваў настаўнікам у Коўне, магістр Малеўскі выправіўся атрымліваць ступень доктара ад пачатку ў Варшаўскі, а потым у Берлінскі ўніверсітэт. Заняты вучобай юнак не мог ведаць, што над яго сябрамі ў Вільні збіраюцца хмары, і хутка небяспека пачне пагражаць і яму самому.

Следства над філаматамі

Пасля вядомага інцыдэнта, калі вучань віленскай гімназіі Міхаіл Плятэр 3 траўня 1823 года напісаў на дошцы: «Віват Канстытуцыя 3 мая!», пачалося сапраўднае следства. Расійская ўлады падазравалі, што на юнака Міхаіла мелі ўплыў некаторыя таемныя арганізацыі. Пра іх дзейнасць у Вільні ўлады ўжо мелі некаторыя звесткі. За расследаванне інцыдэнту ўзяўся саветнік намесніка Царства Польскага і давераная асоба вялікага князя Канстанціна Паўлавіча (брата імператара Аляксандра I) Мікалай Навасільцаў.

Вялікі князь Канстанцін Паўлавіч. Крыніца: old.bigenc.ru

Гісторыя з «тайнымі таварыствамі», якія дзейнічаюць па ўсёй Вільні і быццам бы рыхтуюць змовы супраць царскай улады, настолькі ўзбудзіла Навасільцава і вялікага князя Канстанціна, што яны вырашылі выкарыстаць усе дыпламатычныя рычагі, каб вярнуць Францішка Малеўскага з Берліна. Праз садзейнічанне расійскай місіі ў Берліне Малеўскага вярнулі ў Расійскую імперыю.

У Варшаве Францішка Малеўскага дапытаў сам вялікі князь Канстанцін. На допыце Малеўскі пацвердзіў, што быў старшынёй таварыства філарэтаў. Больш за тое, Малеўскі распавёў пра таварыства філаматаў, з якога якраз паходзіла таварыства філарэтаў. Цяжка сказаць, ці ведаў вялікі князь Канстанцін пра існаванне таварыства філаматаў да допыту Малеўскага, і як паўплывалі словы, сказаныя Малеўскім, на лёс яго сяброў.

Праблема, якую ўсведамлялі ўсе філаматы, была ў тым, што яны доўгі час не мелі магчымасці пагаварыць паміж сабой і абраць адзіную лінію абароны. Малеўскі сазнаваўся ва ўсім, браў «віну» за стварэнне ўсіх ініцыятыў на сябе, не разумеючы, што ўжо было вядома следчым, а што — не. Таксама ён не мог ведаць, што сказалі на допытах яго сябры і паплечнікі. У выніку ніхто з філаматаў не абвінаваціў Малеўскага ў здрадзе і не перарваў сяброўскія стасункі з ім.

Прысуд для Францішка Малеўскага быў такім самым, як для яго сябра і куміра Адама Міцкевіча і іх паплечніка філамата Юзэфа Яжоўскага. Тры філаматы мусілі з’ехаць у Адэсу да тых часоў, пакуль ім не дазволяць вярнуцца ў родныя губерні.

У высылцы

У Адэсе сябрам не было дазволена падтрымліваць кантакт. Таму яны ніколі не збіраліся на ўласных кватэрах, за якімі вёўся нагляд, а спаткаліся недзе на прыродзе. Пасля адэскага перыяду сябры пераехалі ў Маскву. Малеўскі разам з Міцкевічам патрапілі на працу ў канцылярыю маскоўскага генерал-губернатара князя Галіцына.

Князь Галіцын. Крыніца: ic.pics.livejournal.com

Паралельна з працай сябры ўліваліся ў мясцовыя літаратурныя колы. Францішак Малеўскі быў «прапаведнікам» талента Міцкевіча, і хутка маскоўская публіка пачала падзяляць гэтую захопленасць. Папулярнасць Міцкевіча расла. Разам Малеўскі і Міцкевіч нават рыхтаваліся выдаваць уласны часопіс «Iris», але не атрымалі згоды ўладаў.

У былых філаматаў склаліся даволі цёплыя стасункі з князем Галіцыным. Аднак добрае стаўленне князя не спрыяла фінансаваму становішчу Францішка Малеўскага. У лісце ён скардзіўся бацьку, што ў Маскве ўсе жывуць не па сродках, што людзі, якія наведваюць прыёмы ў найлепшых дамах, часта маюць вялізарныя даўгі, а ён, Францішак, так жыць не хоча. Таму Малеўскі вырашыў пераехаць у Пецярбург і паступіць на службу ў якасці чыноўніка. Стары Малеўскі падтрымаў такі праект сына. Хаця ён і бачыў Францішка прафесарам Віленскага ўніверсітэта, пакуль у яго не было магчымасці вярнуцца ў Вільню ды заняць ганаровую пасаду, не было чаго чакаць.

У 1929 годзе Малеўскі атрымаў дазвол пераехаць у Пецярбург. Ён заняў пасаду метрыканта (кіраўніка) Літоўскай метрыкі. Літоўская метрыка — гэта фактычна архіў ВКЛ перыяду XV–XVIII стагоддзяў, дзе былі сабраныя рознага кшталту афіцыйныя дакументы. У задачы Малеўскага ўваходзіла адказваць на запыты, калі, напрыклад, былі сумневы ў тым, каму належала тая ці іншая тэрыторыя. Чыноўнік мусіў спраўдзіць, ці ёсць у архіве якія-кольвек дакументы, якія пацвярджаюць уласнасць, і даць афіцыйны адказ.

Разам з Малеўскім працаваў Ігнат Даніловіч — беларускі гісторык і правазнаўца. Малеўскі і Даніловіч не толькі давалі фармальныя адказы на запыты, але і займаліся кадыфікацыяй права, то-бок сістэматызацыяй прававых актаў, для губерняў былой Рэчы Паспалітай.

 Ігнат Даніловіч. Крыніца: wikipedia.org

Каханне і Лістападаўскае паўстанне

Францішак Малеўскі не падтрымліваў паўстанне 1830–1831 гадоў. Хаця сучаснікі ніколі не адгукаліся пра яго як пра здрадніка ідэяў, які трапіў пад уплыў русіфікацыі, менавіта Малеўскі быў адным з заснавальнікаў польскамоўнай газеты «Tygodnik Petersburski» («Штотыднёвік Пецярбургскі»), на старонках якой Лістападскае паўстанне адкрыта асуджалі. Зразумела, у 1830 годзе Малеўскі быў расійскім чыноўнікам на добрым рахунку ў кіраўніцтва. Акрамя таго, у гэты перыяд жыцця Францішка Малеўскага займалі зусім іншыя праблемы, чым будучыня Бацькаўшчыны.

«Tygodnik Petersburski». Крыніца: jbc.bj.uj.edu.pl

Малеўскі быў частым наведнікам музычнага салона польскай піяністкі Марыі Шыманоўскай. Францішак закахаўся ў дачку Марыі Хелену і хацеў ажаніцца з ёй. Аднак бацькі Малеўскага былі супраць гэтага шлюбу. Шыманоўская была хрышчонай габрэйкай, што было непрымальна для артадаксальнай каталіцкай сям’і Малеўскіх. Да таго ж амаль аніякага пасагу Марыя сваім дочкам забяспечыць не магла. Яна была вядомай у Пецярбургу піяністкай, але вялікіх грошай за сабой не мела.

Праблема была яшчэ і ў тым, што сямідзесяцігадовы Шымон Малеўскі ўжо цяжка хварэў, і стан яго пагаршаўся. Францішак не мог ціснуць на бацьку.

У 1831 годзе ў Пецярбургу пачалася эпідэмія халеры, ад якой памерла Марыя Шыманоўская. Малеўскі адчуў сябе абавязаным апекавацца дочкамі Шыманоўскай, і напісаў бацьку, што мае намер ажаніцца з Хеленай як бы то ні было. У адказ Шымон Малеўскі блаславіў сына і даслаў грошы на вяселле. Хутка пасля гэтага стары Малеўскі пайшоў з жыцця.

Шчаслівы шлюб і сяброўства з Міцкевічам

Калі абапірацца на лісты, якія Францішак Малеўскі дасылаў сваім сёстрам і маці, ён быў цалкам шчаслівы ў сямейным жыцці. Малеўскі шчыра радаваўся нараджэнню кожнага з пяці дзяцей, падрабязна апісваў, як бавіць з імі час і ўвогуле падаваўся пяшчотным бацькам і мужам.

Пры ўсім пры гэтым Малеўскі не губляў сувязяў з Адамам Міцкевічам, які быў у эміграцыі. Хаця Францішак Малеўскі так і ніколі і не атрымаў магчымасці сустрэцца з Міцкевічам, яны ўсё жыццё падтрымлівалі перапіску. Менавіта праз салон Малеўскіх у Пецярбург траплялі творы славутага пісьменніка. У 1834 годзе Міцкевіч увогуле ажаніўся з сястрой Хелены Цэлінай, і Малеўскія з Міцкевічамі сталі сваякамі. Пасля смерці Адама Міцкевіча дасведчаны юрыст Малеўскі дабіўся таго, каб дзеці Адама атрымалі права на яго спадчыну ў Расійскай імперыі.

Дзіўным чынам спалучалася ў Малеўскім і цёплае сяброўскае стаўленне да патрыёта і рамантыка Адама Міцкевіча, які рыхтаваў стварэнне польскага легіёна, і дзяржаўная служба разам з кіраўніцтвам газетай, якая крытыкавала паўстанне. Якіх поглядаў Францішак Малеўскі прытрымліваўся ўнутры сябе, мы дакладна не ведаем.

Дар’я Гардзейчык, budzma.org