Ёсць тэмы, якія за доўгія стагоддзі існавання літаратуры трапілі ў шэраг “няёмкіх”. Ёсць з’явы жыцця, пісаць пра якія, нават згадваць у творах, чамусьці не прынята. Няма ніякіх правілаў, якія забараняюць пра гэтыя тэмы гаварыць, аднак маўчанне пісьменнікаў красамоўна сведчыць, што гэтыя тэмы — табуяваныя. Многія з іх наўпрост звязаныя з жанчынамі.

Сэксуальны гвалт на вайне

Тэма вайны — надзвычай важная для беларускай літаратуры. Творы пра вайну абавязкова ўваходзяць у школьную праграму, і з іх можна дазнацца пра здраду і гераізм, пра мужных салдат, пра бясстрашных падпольшчыц, пра зверскія расправы фашыстаў над падазраванымі ў сувязі з партызанамі. Аднак у беларускай літаратуры цяжка знайсці згадку пра тое, што вайна — гэта вельмі шмат сэксуальнага гвалту над жанчынамі. Можа, пісьменнікам і пісьменніцам гэтая тэма здавалася і здаецца чымсьці занадта непрыстойным, пра што не варта пісаць у кнізе, можа, пісаць пра гэта было проста немагчыма, нельга, не дазволена, можа, беларускія пісьменнікі і пісьменніцы яшчэ не адкрылі для сябе мову, на якой яны змаглі б гаварыць на гэтую тэму. У кнізе Святланы Алексіевіч “У войны не женское лицо” ёсць гісторыі, якія дазваляюць уявіць жудасны маштаб гвалту савецкіх салдатаў над немкамі, калі савецкае войска пачало наступаць на Германію:

“Ловили немецких девушек и… Десять человек насиловали одну… Женщин не хватало, население бежало от Советской армии, брали юных. Девочек… Двенадцать-тринадцать лет… Если она плакала, били, что-нибудь заталкивали в рот. Ей больно, а нам смешно. Я сейчас не понимаю, как я мог… Мальчик из интеллигентной семьи… Но это был я…”

Ёсць у кнізе і адна гісторыя, у якой жанчына намёкамі расказвае пра тое, як цяжка ёй было адбівацца ў войску ад навязлівых мужчынскіх заляцанняў:

“Я, например, в батальоне была одна женщина, жила в общей землянке. Вместе с мужчинами. Отделили мне место, но какое оно отдельное, вся землянка шесть метров. Я просыпалась ночью от того, что махала руками, – то одному дам по щекам, по рукам, то другому”.

Класікі ваеннай літаратуры гэтую тэму ў асноўным абыходзілі.

Хатні гвалт

Паводле дадзеных Сусветнай арганізацыі аховы здароўя, кожная трэцяя жанчына цярпіць ад фізічнага ці сэксуальнага гвалту, і большасць гэтых выпадкаў прыпадае на хатні гвалт. Ад яго пакутуюць 30% жанчын, якія маюць стасункі, і ў гэтым плане беларуская статыстыка цалкам пацвярджае сусветную. Аднак нягледзячы на маштабы праблемы, у беларускай літаратуры яна амаль не асэнсоўваецца. І гэта зразумела, калі ўлічыць, што паводле той жа статыстыкі толькі менш чым траціна пацярпелых звяртаецца па дапамогу. Гаварыць і пісаць пра такое страшна, бо ў грамадстве дагэтуль існуе стэрэатып, што ахвяра сама вінаватая ў тым, што з ёй адбылося.

Жаночае цела

На першы погляд гэты пункт можа падацца тут лішнім: чаго-чаго, а жаночага цела ў беларускай, як і ў любой іншай літаратуры, дастаткова. Мужчыны — празаікі і паэты — напісалі безліч старонак пра прыгажосць жаночых грудзей, сцёгнаў, лытак, плячэй, вачэй, вуснаў, валасоў і шмат чаго яшчэ. Жанчына, муза, каханая, маці — ці не галоўная ў беларускай паэзіі. Аднак гэта погляд збоку, які часцей за ўсё не мае нічога агульнага з тым, як сваё цела адчувае сама жанчына. Калі б жанчына (любая) пачала пісаць пра сябе, на што яна звярнула б увагу ў першую чаргу? На свае валошкавыя вочы і гнуткі стан? Падазраю, што не. У беларускай літаратуры вельмі не хапае жаночага асэнсавання ўласнай сэксуальнасці, уласных цялесных жаданняў і проста ўласнага цела. А гэта — адзін з найлепшых спосабаў адчуць уладу над сабой і зразумець, чаго хочаш ты, а не мужчыны і грамадства вакол. Паэткі — Юля Цімафеева, Вальжына Морт, Наста Кудасава і інш. — ужо плённа працуюць у гэтай тэме, аднак вельмі хочацца, каб яна гучала ў беларускай літаратуры нашмат часцей.

Цяжарнасць, роды і дзеці

Напэўна, у кожнага з беларускіх паэтаў-класікаў знойдзецца хаця б па некалькі вершаў пра маці. Ёсць нават вершы пра цяжарнасць — варта згадаць цыкл Максіма Багдановіча, у які ўваходзяць такія творы, як “Да вагітнай”, “Як хораша, калі дзіцё…”, “Пракляцце вагітнай” і інш. У іх класік перадае не толькі свае перажыванні, звязаныя, напрыклад, са смерцю жанчыны падчас родаў, але і спрабуе перадаць адчуванні цяжарных жанчын:

Ды абяссіленай душою

Ты можаш аднаго жадаць, —

Каб семя бурнае муское

У нетрах цела пахаваць.

(з верша “Пачуццю цёмнаму падлеглая”)

У той жа час паэт гаворыць пра сваё неразуменне таго, што адбываецца з жанчынай падчас родаў:

З енкам дзіцё ты раджаеш,

Болю не змогшы сцярпець,

Стогнамі сэрца ўражаеш…

Што я магу зразумець?

Шчыра мяне ты любіла,

Шчыра цябе я кахаў,

Але давёў да магілы,

Сам на мучэнні аддаў.

(“З енкам дзіцё ты раджаеш…)

Аднак што пра гэта думаюць самі жанчыны? Досвед цяжарнасці, родаў, груднога выкормлівання (вечны сюжэт пра Мадонну з немаўляткам ля грудзей, які часта выкарыстоўваецца і пісьменнікамі, і мастакамі, не лічыцца) — гэта выключна іх досвед. Толькі жанчыны могуць расказаць пра тое, што такое быць маці, і пра траўмы, звязаныя з цяжарнасцю — выкідыш, незапланаваная, замерлая ці пазаматкавая цяжарнасць, аборт. Гэта важкая частка жыцця многіх жанчын і важкая частка іх досведу. Ці можа гэта быць матэрыялам для літаратуры? Пачытайце “Сястру Зою і Канец Свету” Марыі Мартысевіч ці вершы Хінемааны Бэйкер у яе перакладзе.

Месячныя

Месячныя — гэта рэальнасць большасці жанчын, якая досыць часта можа ўплываць на фізічны стан, адчуванне камфорту і планы на дзень. Аднак калі мы чытаем беларускую літаратуру, як часта мы сутыкаемся з гераінямі, у якіх якраз пачаліся (ці, уф, скончыліся) месячныя? Прычына іх адсутнасці ў Паўлінкі, Ганны Чарнушкі ці Майкі Раўбіч у пэўным сэнсе тлумачыцца ў кнізе “У войны не женское лицо” Святланы Алексіевіч, адна з гераінь якой расказала пра праблемы з месячнымі на фронце:

“Марш-бросок – тридцать километров. Тридцать! Мы идём, а после нас красные пятна на песке… Следы красные… Ну, дела эти… Наши… Как ты тут что спрячешь? Солдаты идут следом и делают вид, что ничего не замечают… Не смотрят под ноги… Брюки на нас засыхали, как из стекла становились. Резали. Там раны были, и все время слышался запах крови. Нам же ничего не выдавали…”

Для пісьменнікаў-мужчын, як і для вайскоўцаў, гэтая тэма — нябачная. Для жанчын жа, як паказвае гэты фрагмент, яна ўяўляцца чымсьці няёмкім, такім, што нават і назваць сорамна — “дела эти”.

Аднак літаратура не толькі замацоўвае ўведзеныя грамадствам табу, але і здольная працаваць на іх разбурэнне. Натхняльны прыклад такога разбурэння — мастацкае пераасэнсаванне тэмы месячных у рамане Альгерда Бахарэвіча “Белая муха, забойца мужчын”:

“Я падняўся і падышоў да Босай, адарваў кавалак яе сукенкі і, трымаючы яго ў руках, хутка апынуўся там, дзе жыла гэтая ачмуральная, духмяная, як толькі што скошаная трава, кроў. Пазбавіўся ад лішняга, стаў на калені перад ружовымі дзвярмі. Босая дапамагла мне, яна села на стол і рассунула ногі. Мой рух быў хуткі і асцярожны, і вось у мяне ў руках быў кавалак тканіны, пасярод якога гарэла пунсовая пляма, няроўная, наўскос, мудрагелістая, як іерогліф. А можа, гэта мне толькі падавалася, што яна гарэла, гэтая пляміна — а насамрэч проста кавалачак Босай скочыў на белую тканіну, і запах так пякуча, што ў мяне ў вачах з’явіліся слёзы”.

Ганна Янкута, budzma.org