Не ведаю, ці на слыху ў Беларусі імя Міхала Вівэга, аднак любы матэрыял пра яго ў інтэрнэце (і гэты не будзе выключэннем) абавязкова пачынаецца фразай: “Самы паспяховы і папулярны ў Чэхіі чэшскі пісьменнік”. На сённяшні момант на беларускую мову перакладзеныя тры яго творы: “Цудоўныя гады сабаку пад хвост” (1992; пераклад Сяргея Сматрычэнкі, 2013), “Выхаванне дзяўчат у Чэхіі” (1994; пераклад Сяргея Сматрычэнкі, 2003), “Кароткія казкі для стомленых бацькоў” (2007; пераклад Святланы Рогач, 2012), — а таксама некалькі ўрыўкаў з “Жаночага рамана” (2001; пераклад Марыі Мартысевіч, 2010). Такім чынам, можна сказаць, што Міхал Вівэг у Беларусі таксама даволі папулярны, ну, ці, прынамсі, з колькасцю беларускіх перакладаў яму шанцуе як нікому іншаму.

Раман “Цудоўныя гады сабаку пад хвост” выйшаў сёлета ў выдавецтве “Логвінаў” у “Чэшскай калекцыі” і быў адным з твораў, што прэзентаваліся на фестывалі сярэднееўрапейскай літаратуры “Шэнгенка”. Галоўная перавага гэтай кнігі — тое, што яна вельмі смешная. Мы можам колькі заўгодна казаць, прычым казаць абгрунтавана, пра адлюстраванне ў ёй эпохі сацыялізму ў Чэхаславакіі, пра пэўны аўтабіяграфізм і пра нешта яшчэ — усё гэта тут жа забудзецца, як толькі чытач дойдзе да першага жарту, а дойдзе ён да яго вельмі хутка. Аднак гумар тут даволі спецыфічны. Галоўны герой кнігі — хлопчык Квіда — мае незвычайны для дзіцяці дасціпны розум і здольнасць адсочваць уласныя пачуцці, а таксама заўважаць лагічныя неадпаведнасці ў словах дарослых. І калі ён сур’ёзным тонам робіць заўвагі сваёй выхавацельцы ці бацькам, такая неадпаведнасць не можа не выклікаць смеху. Асабліва забаўна чытаюцца вытрымкі з дзённіка Квіда: “За сталом мяне пасадзілі побач з Ярушкай Мацкавай. Гэта досыць сімпатычная правінцыйная дзяўчына, хаця і поўная наіўных прымхаў што да метафарычных выказванняў пра атлусценне”. Усё б добра — але цяпер уявіце, што аўтар гэтых двух сказаў ходзіць у дзіцячы садок. Зрэшты, бацькі Квіда таксама любяць пажартаваць, так што я на месцы чэхаў асобныя фрагменты кнігі даўно б расцягала на цытаты. І тут самы час зрабіць рэверанс у бок перакладчыка — жарты перакладзеныя вельмі ўдала.

Забаўная лёгкасць і прастата кнігі, што праўда, у пэўны момант паварочваецца да нас і адваротным бокам. Хлопчык-вундэркінд з цягам часу ператвараецца ў самага звычайнага юнака і перастае здавацца такім ужо смешным: можна сказаць, што вобраз галоўнага героя прапісаны няроўна і не складае цэльнага ўражання. Магчыма, менавіта таму, што аўтару вельмі хацелася акурат быць смешным. Вобразы Квідавых бацькоў таксама не выкрышталізоўваюцца, можа, перадусім таму, што яны да канца кнігі так і застаюцца безназоўнымі Квідавай маці і Квідавым татам. Яны падобныя да карыкатураў: разумная і вострая на язык жанчына і мужчына, які то дасягае поспеху, то падае з вышыняў і ператвараецца ў параноіка, аднак менавіта гэтая карыкатурнасць дапамагае аўтару балансаваць на мяжы камедыі і абсурду. У найгоршыя свае дні бацька Квіда майструе сабе дыхтоўную труну, і ўжо адна гэтая сцэна магла б унесці ў твор не адну ноту трагізму. Але трагізму тут няма, а ёсць нешта накшталт фарсу. Калі дзеля таго, каб захаваць добрыя стасункі з начальствам, даводзіцца купляць у начальства сабаку, супакоіць якога можа толькі паштарка, і ў выніку гэта робіцца ultima ratio загадчыка пошты, калі да яго прыходзяць жаліцца на згубленыя лісты і тэлеграмы, — чытачу не застаецца нічога, як толькі смяяцца. І ў гэтым ёсць свая праўда: папулярнасць Вівэга гарантуе, што яго гісторыі пра камуністычнае жыццё прачытаюць, а значыць, і пра апісанае так смешна будуць памятаць. І пра труну, якую майструе сабе высокакваліфікаваны інжынер, што працуе вартаўніком завода, бо правёў адзін вечар у гасцях у дысідэнта, таксама.

“Цудоўныя гады сабаку пад хвост” — класічны прыклад метарамана, то бок рамана, які цудоўна разумее, што ён не больш як выдумка, і нават не спрабуе ўпэўніць чытача ў сваёй сапраўднасці. Твор нібыта пішацца проста ў нас на вачах, і Квіда, адначасова галоўны герой і аўтар, адразу ж абмяркоўвае асобныя фрагменты з рэдактарам. Тут Міхал Вівэг трошкі з намі какетнічае, бо рэдактар гэтыя фрагменты, зразумела, усяляк крытыкуе і пагражае з тэксту выкінуць. Як гэта ў такіх выпадках і здараецца, у нас на руках аказваецца не адзін, а адразу два творы: уласна раман “Цудоўныя гады сабаку пад хвост” Міхала Вівэга і раман “Цудоўныя гады сабаку пад хвост”, які ў рамане “Цудоўныя гады сабаку пад хвост” Міхала Вівэга піша Квіда. Прыемнасць такога падыходу ў тым, што ў выніку мы пачынаем задумвацца, хто тут насамрэч аўтар, а хто герой, і гэта дапамагае нам на пэўны час занурыцца ў старыя добрыя постмадэрнісцкія развагі пра сутнасць тэксту ў цэлым і дадзенага аповеду ў прыватнасці. Паводле такога ж прынцыпу напісаныя, напрыклад, “Сляпы забойца” Маргарэт Этвуд (2000, Букераўская прэмія) альбо “Выкупленне” Ена Мак’юэна (2001, шорт-ліст Букераўскай прэміі), і гэта сведчыць ужо хаця б пра тое, што такі аўтарскі ход, колькі б яго ні выкарыстоўвалі, можа цудоўна спрацоўваць. Праўда, у адрозненне ад твораў Этвуд і Мак’юэна, у якіх метараманная форма пакідае адчуванне не да канца разгаданай таямніцы (перапляценне пластоў аповеду не дае чытачу адразу здагадацца, што ў творы адбываецца насамрэч), у Вівэга форма працуе хутчэй на стыль: абмеркаванне ўрыўкаў з рэдактарам і “крытычны” ліст маці героя, якая знайшла і прачытала чарнавік рамана, — гэта хутчэй лішняя нагода паіранізаваць, чым нейкія сюжэтаўтваральныя моманты.

Што мне ў кнізе больш за ўсё не спадабалася, дык гэта канцоўка. Склалася ўражанне, што ў пэўны момант аўтару гэтая сага пра сям’ю Квіда надакучыла, і ён проста паставіў кропку. Безумоўна, ён трошкі закальцаваў сюжэт і паклапаціўся пра эпілог, у якім каротка расказаў пра тое, што з героямі здарылася далей, але ад адчування агульнай незавершанасці гэта не ўратавала.

Кніга “Цудоўныя гады сабаку пад хвост” напісаная для таго, каб спадабацца чытачу. Тут ёсць усе неабходныя для гэтага складнікі: трохі абсурду, трохі сэксу, трохі манернасці, шмат гумару (які часам называюць швейкавым, але па сутнасці ёсць тут нешта ад “Бляшанага барабана” Гюнтэра Граса) і лёгкі стыль, а таксама прыемнае афармленне самой кнігі, зрэшты, як і астатніх кніг сёлетняга выпуску “Чэшскай калекцыі”. Дарэчы, чытаючы выданні з “Чэшскай калекцыі” адно за адным, мімаволі пачынаеш праводзіць цікавыя паралелі. Скажам, калі прачытаць спачатку кнігу “Моцны Жбуць” Ірэны Доўскавай, а пасля раман Міхала Вівэга, складваецца ўражанне, што знайсці ў гэтым свеце нешта новае вельмі цяжка. Магчыма, іранічныя гісторыі пра савецкае дзяцінства ў Чэхіі акурат у модзе. Як бы там ні было, у нас такога пакуль не пішуць, а таму хай яго будзе як мага больш — і вялікага, і маленькага.

Ганна Янкута