Нядаўна адна знаёмая дзесяцігадовая дзяўчынка пажалілася мне, што ёй страшэнна не падабаецца чытаць па-беларуску. Яна сказала, што сама беларуская мова яе цікавіць, але вось творы, якія іх прымушаюць чытаць у школе, — гэта сапраўдны жах. Яны сумныя, нудныя, несучасныя, жалілася яна — я яшчэ яны пісаліся для каго заўгодна, але толькі не для дзяўчат, дадала ў думках я. Для пачатку я дала ёй пачытаць “Сем ружаў” Надзеі Ясмінскай і беларускі пераклад “Караліны” Ніла Геймана, але гэта, ясная рэч, да канца праблему не вырашыць.
Цяперашнім пісьменнікам і выдаўцам варта памятаць, што жанчынамі-чытачкамі ў сённяшнім свеце пагарджаць не выпадае: паводле шэрагу даследаванняў, менавіта жанчыны — асноўныя аматаркі літаратуры, і на іх някепска было б зрабіць стаўку. Так, напрыклад, паводле даследавання “Практыкі чытання і літаратурныя перавагі беларусаў (2011–2014)”, якое лабараторыя “Novak” зрабіла для Саюза беларускіх пісьменнікаў, жанчыны ў нашай краіне чытаюць больш за мужчын амаль ва ўсіх узростах. Выключэнне складае толькі адна ўзроставая катэгорыя — мужчыны 55-64 гадоў раптам напружваюцца і вырываюцца наперад, аднак пачынаючы з 65 зноў саступаюць першынства жанчынам. Магчыма, гэта звязана з дэмаграфічнай сітуацыяй у Беларусі (мужчын пасля 65-ці ў нас у прынцыпе менш, чым жанчын), аднак для кніжнага рынку гэта не мусіць мець значэння. Жанчын увогуле і жанчын, што чытаюць кнігі, у нашай краіне шмат, і яны ўяўляюць сабой адчувальную сілу.
Аднак літаратура традыцыйна лічыцца мужчынскім заняткам: жанчыне ў гэтай сферы прабіцца складана, а мужчыны, безумоўна, пішуць кнігі пад сябе і для сябе. Гэтую праблему вельмі падрабязна аналізуе беларуская паэтка і даследчыца мовы і літаратуры Вольга Гапеева ў артыкуле “Літаратура мужчынскага роду”, што друкаваўся ў часопісе “ARCHE” дзесяць гадоў таму. З таго часу сітуацыя, напэўна, трохі змянілася — у літаратуру прыйшло новае пакаленне пісьменніц і крытыкаў, з’явіліся новыя тэксты, — аднак непахісны літаратурны канон, у якім пануюць мужчыны і мужчынскі погляд на свет, нікуды не знік і працягвае вывучацца ў школе, выдавацца ў дзяржаўных выдавецтвах і трымаць сваё месца ў беларускай літаратуры. Ці ёсць для жанчын месца ў гэтым каноне? Давайце паглядзім самі.
Рыхтуючыся пісаць гэты тэкст, я вырашыла перачытаць твор, які ляжыць у падмурку сучаснай беларускай літаратуры і за якім літаратуразнаўцы замацавалі гордае званне “мастацкай энцыклапедыі беларускага сялянства” — ліра-эпічную паэму Якуба Коласа “Новая зямля”. Апошні раз я чытала яе досыць даўно, яшчэ ў студэнцкія часы, і мне было цікава зірнуць на яе свежым вокам. “Новая зямля” помнілася мне як твор, які ўражвае пранікнёнымі апісаннямі прыроды і эпічнымі карцінамі сялянскай працы, і здавалася сялянскім календаром, што адлюстроўвае цыклічны час вясковага быцця, калі вясна змяняецца летам, лета — восенню, восень — зімой, зіма — зноў вясной, і так да бясконцасці, да апошняга ўздыху. Перачытаўшы твор, я зразумела, што мае ўражанні ад яго моцна змяніліся. Асалода ад цудоўных вобразаў прыроды нікуды не падзелася, а вось “энцыклапедычны” характар паэмы я паставіла пад сумнеў. У “Новай зямлі” перад намі разгортваюцца сапраўды грандыёзныя карціны — касьба, сустрэча з воўкам у зімовым лесе, пярэбары, рыбалка, паляванне, зімовыя забавы, малацьба, але, чытаючы паэму, досыць хутка пачынаеш заўважаць, што ўсё гэта звязана з мужчынскім бытам, мужчынскай працай, мужчынскімі ці хлапечымі забавамі. Аўтар не лічыць патрэбным расказваць нам, чым, напрыклад, забаўляюцца і як жывуць малодшыя дзяўчаткі, а пра жаночую працу, не менш клапатлівую і цяжкую, чым мужчынскую, згадвае толькі ў некалькіх словах:
Яе жаночая работа
І гэта вечная турбота
То каля печы, то на полі,
Сказаць, не зводзіцца ніколі.
Адно прыпыніш — там другое,
Глядзіш, як бачыш, набяжыць,
І ручак некалі злажыць —
Жыццё жаночае такое!
(з раздзела “Раніца ў нядзельку”)
Жаночая праца відавочна не бачыцца аўтару чымсьці значным, больш за тое, цалкам магчыма, што ён не зусім яе ўяўляе. Галоўная гераіня твора, імя якой, дарэчы, мы дазнаемся толькі ў V частцы, а да гэтага ведаем толькі як безыменную “маці”, быццам цень, лунае ў творы: яна часта згадваецца, але ўвага на ёй амаль не засяроджваецца. Яе праца, “вечная турбота” — хатнія клопаты, гарод, шыццё, прадзенне, гадаванне птушкі — аказваецца нявартай таго, каб быць увекавечанай у ліра-эпічнай паэме. Аўтар дэталёва спыняецца толькі на гатаванні ежы, ды і тое хутчэй для таго, каб паказаць усіх сваіх герояў за сталом, чым спыніцца на Ганніным (так, мы ўрэшце ведаем, што яе завуць Ганна!) унёску ў сямейны дабрабыт.
Толькі тры эпізоды ў паэме прысвечаныя жанчынам: гэта апісанне жніва, збору грыбоў і жаночых гаворак за чаркай, прычым апошнія два эпізоды — падкрэслена камічныя:
І вось зірнуць было цікава,
Як у жанок вялася бава
І колькі мілых было сварак,
Як адмаўляліся ад чарак!
(з раздзела “Падгляд пчол”, застольны эпізод)
І смешна часам і цікава,
Як бы тут робіцца аблава.
(з раздзела “Летнім часам”, эпізод пра збор грыбоў)
Нецікавасць аўтара да таго, чым і як жывуць жанчыны, прыводзіць да нечаканых вынікаў. Так, у паэме мы бачым, як з дзецьмі важдаецца дзядзька Антось, як ён гуляе з імі і выхоўвае іх, але зусім не бачым, як з імі няньчыцца маці! Не варта і казаць, што ў паэме няма і згадкі пра нараджэнне і гадаванне малых дзяцей, гэтую істотную частку жыцця вясковай жанчыны. Нават апісваючы, як сям’я рыхтуецца да Калядаў, аўтар зважае толькі на тое, як да свята прыхарошваюцца мужчыны:
І ўсе прыбралісь і памылісь,
Міхал з Антосем падгалілісь
І парасчэсвалі чупрыны.
(з раздзела “Каляды”)
Жанчыны і дзяўчаты ў творы — гэта найперш чыста сімвалічныя аздобы тэксту, неабавязковыя вобразы-фінціфлюшкі: “зашэпчуць краскі між сабою, нібы дзяўчаткі маладыя”, “ступае сонца, як багіня, і стрэлы-косы раскідае, як чараўніца маладая” і г.д. Заўважаючы такія дэталі, усё больш разумееш, што для жаночага чытання гэты твор прызначаўся ў апошнюю чаргу.
Але калі б аўтар напісаў пра жаночыя клопаты, пра прадзенне, шыццё, нараджэнне і гадаванне дзяцей, мужчынам было б нецікава, можа запярэчыць нехта з шанавальнікаў літаратурнай традыцыі. Калі ў школьную праграму ўключыць творы, напісаныя для дзесяцігадовых дзяўчат, хлопчыкі знудзяцца і не будуць ведаць, чым сябе заняць, можа прадоўжыць хтосьці іншы. Чытанне кніг, што прапануюць іншы, незнаёмы нам пункт погляду, сапраўды патрабуе пэўных высілкаў і навыкаў. Пра гэта вельмі добра напісала ў артыкуле “Танцуючы на мінным полі” амерыканская літаратуразнаўца Анет Калодны. Яна расказала, як адукацыя дапамагае ёй, габрэйцы і феміністцы, атрымліваць асалоду ад паэмы Джона Мілтана “Страчаны рай”, нягледзячы на яе тэалагічную аснову і выяўленае ў ёй стаўленне да жанчын. Жанчыны могуць з прыемнасцю прачытаць і зразумець “Новую зямлю”, нягледзячы на тое, што ў гэтай паэме жанчыне адводзіцца зусім не зайздроснае месца. Мужчынам таксама варта вучыцца ўспрымаць, асэнсоўваць і цаніць жаночае пісьмо, жаночы голас, жаночае бачанне свету — гэты адмысловы навык, як і любыя іншыя, здабываецца праз практыку. І ён напэўна дапаможа прыўнесці ў літаратуру і літаратуразнаўства баланс і, можа, нават калі-небудзь зробіць школьныя чытанкі цікавейшымі для дзесяцігадовых дзяўчат.
Ганна Янкута
