Часта мы скардзімся на нязручнасці, звязаныя з асаблівасцямі грамадскай прасторы – пустэчай ці перапоўненасцю, разбурэннямі фізічнага асяроддзя або залішняй закантраляванасьці паводзінаў у ёй. Аднак, ці гэтак жа часта мы задумваемся, якім чынам ствараюцца грамадскія прасторы наогул і ў нашым горадзе ў прыватнасці? Менавіта пра гэта мы і распавядзем у дадзеным артыкуле, а таксама аб адным з самых распаўсюджаных тыпаў грамадскай прасторы – публічнай, якая належыць грамадству і кіруецца гарадской адміністрацыяй, а таксама своеасаблівай варыяцыяі гэтага тыпу прастораў — прасторы, што кіруецца НДА.
Для пачатку задамо некалькі пытанняў, адказы на якія дапамогуць нам прадставіць стварэнне грамадскіх прастор у сучаснай Беларусі, а таксама гісторыю паходжання большасці з іх, атрыманых у спадчыну намі з часоў БССР. Якім жа чынам мы можам ствараць грамадскія прасторы? У чыіх руках знаходзіцца гэтае пытанне? Якімі інструментамі і ў чыіх інтарэсах могуць карыстацца гэтыя гульцы? Якую ролю ў цэлым гуляюць грамадскія прасторы ў сістэме горадабудаўніцтва, навошта праектуюцца такімі, якія яны ёсць і якія планіровачныя ідэі, якія ляжаць за працэсам праектавання?
Якім чынам і для чаго ўзнікаюць грамадскія прасторы?
Давайце пачнем з месца грамадскага прасторы ў больш шырокай сістэме горадабудаўніцтва, а таксама ідэй, якія існуюць адносна месца такіх прастор у горадзе з пункту гледжання горадабудаўніцтва. Варта адразу заўважыць, што, зразумела, наколькі адрозніваюцца падыходы да горадабудаўніцтва і ўяўленне пра горад, настолькі ж адрозніваюцца і ўяўленні аб грамадскіх прасторах. У самым базавым, мінімальным сваім сэнсе, грамадскія прасторы служаць для арганізацыі зручнай цыркуляцыі пешаходаў і веласіпедыстаў, прасторай для перамяшчэння паміж рознымі аб’ектамі ў горадзе, такімі як крамы і офісы, а таксама — месцам ціхага адпачынку, калі гаворка пра двары ці тым больш паркі і скверы. Гэта і ёсць узровень, на якім яны праектуюцца ў сістэме горадабудаўніцтва ў Беларусі. У традыцыйным мадэрнісцкім горадабудаўніцтве 20-га стагоддзя, спадчыннікам якога і з’яўляецца наша сістэма, існавала ідэя т.зв. “Нейтральнай грамадскай прасторы”, што тэарэтычна павінна было даваць кожнай групе магчымасці для самавыяўлення. Аднак, з сучаснага пункту гледжання такія прасторы выглядаюць хутчэй “недапраектаванымі”, а праблема канкурэнцыі функцый лёгка прыводзіць да іх захопу наймацнейшым, няхай гэта будуць прыпаркаваныя аўтамабілі, шапікі або хуліганы. Яшчэ адным праблемным аспектам з’яўляецца малы акцэнт на тым, што менавіта можна рабіць у такой прасторы, у выніку мы атрымліваем у асноўным беспамерныя і бессэнсоўныя пустыя лужкі альбо дваровыя лесапаркі. Іншай праблемай з’яўляюцца велізарныя тэрыторыі такіх прастор, якія выступаюць як асабліва праблемныя у сілу іх аморфнасці і адсутнасці структуры (т.зв. “свабодная планіроўка”) і ці ледзь не поўнай адсутнасці прывязкі да бізнэсу або мясцовай супольнасці, якія былі б зацікаўлены ў кантролі і падтрыманні такой прасторы ў колькі-небудзь божым выглядзе.
Паводле ж сучасных уяўленняў аб грамадскіх прасторах і яе месцы ў горадзе, падаюцца вельмі важнымі некалькі аспектаў: максімальная інклюзіўнасць пры захаванні магчымасці кожнай групы задавальнення сваіх патрэбаў, фінансавая, сацыяльная і культурная ўстойлівасць і дэмакратычнасць, нарэшце – радасць і задавальненне ад знаходжання ў такой прасторы. Гэта значыць – важна не проста пакінуць прастору і думаць, што людзі самі разбяруцца, што ім там рабіць, неабходна абараніць уразлівыя групы, справядліва размеркаваць прастору паміж рознымі групамі (пешаходы-аўтамабілісты), зрабіць прасторы даступнымі зыходзячы з патрэб самых абмежаваных у сваіх магчымасцяў груп, хай гэта ўзрост, фізічныя або фінансавыя магчымасці. Акрамя таго, такая грамадскае прастора павінна адпавядаць прынятым культурным асаблівасцям і каштоўнасцям супольнасці, яе патрэбам і жаданням, а таксама быць так арганізавана, каб яе можна было эфектыўна падтрымліваць і нават развіваць у доўгатэрміновай часовай перспектыве. І фінальнае, самае прыемнае адрозненне – сучасныя грамадскія прасторы праектуюцца як вулічныя гасціныя, месцы сустрэч і новых знаёмстваў, спантаннасці і радасці. Менавіта наяўнасць у такіх прасторах прадстаўнікоў самых розных узростаў, палоў і інтарэсаў і ператварае такія прасторы ў па-сапраўднаму святочныя. Найвядомы сучасны дацкі урбаніст Ян Гейл любіць гаварыць у сваіх лекцыях – “Добры горад падобны да добрай вечарыны. Людзі не хочуць пакідаць яго рана “.
Што такое публічная грамадская прастора? Якім чынам яна падобная да прасторы, што кіруецца НДА?
Варта разумець, што існуе некалькі базавых тыпаў прастор у рознай форме належаць супольнасцям рознага маштабу і кіруюцца розным чынам. Можна вылучыць сярод іх такія як публічная грамадская прастора (плошча), прастора, што належыць малой мясцовай супольнасці (двор, малы сквер) і прастора, штое належыць або сумасна кіруецца НДА.
Такім чынам, што ж гэта такое? Гэта такая прастора, што належыць гораду, нават калі на яе выходзяць прыватныя аб’екты, такія як кавярні або офісы, гэта прастора кіруецца гарадской або раённай адміністрацыяй у інтарэсах усёй мясцовай супольнасці. У выніку, як правіла, сярод аператараў такой прасторы адсутнічае хтосьці, хто зацікаўлены ў атрыманні прамога прыбытку ад яе – альбо ў выключэнні нейкай групы, што звычайна з’яўляецца плюсам, але можа працаваць і з адмоўнага боку. Тэарэтычна плюсамі такой грамадскай прасторы з’яўляецца яе максімальная інклюзіўнасць і дэмакратычнасьць, безбар’ернасць і прытрымліванне нарматывам, мінусамі – часцяком безгаспадарчасць, неэфектыўнасць выкарыстання матэрыялаў і самой прасторы, меншая гнуткасць і здольнасць да адаптацыі. Такім чынам, нельга не прызнаць, што яна гэтактаксама, як і прыватная грамадская прастора, характарызуецца глыбокімі ўнутранымі супярэчнасцямі і ў частцы выпадкаў можа быць па-сапраўднаму не інклюзіўнай і непатрэбнай.
Асобным, няхай і роднасным публічным, тыпам з’яўляюцца прасторы, што належаць або кіруюцца НДА. Па сутнасці, такія прасторы з’яўляюцца чымсьці сярэднім паміж публічнай і прыватнай грамадскай прасторай (малой супольнасці або бізнесу) з пункту гледжання большай дэталізаванасці правілаў. Аднак важна разумець, што асаблівасцю такіх прастор можа быць больш шырокая свабода дзеяння і самавыяўлення, калі гаворка, да прыкладу, аб сквоце або аналагічным месцы. Акрамя таго характэрнай з’яўляецца адсутнасць відавочнай фінансавай матывацыі, што, зрэшты можа быць як плюс і як мінус. Такія прасторы, у тым ліку ў самым радыкальным выглядзе, накшталт былога арт-цэнтра “Тахелес” у Берліне, існуюць у многіх буйных і не толькі гарадах Еўропы. Адным з самых характэрных прыкладаў такіх грамадскіх прастор з’яўляецца “Метелькова Месца” (Metelkova Mesto) у Любляне, найважнейшы турыстычны аб’ект не толькі горада, але і ўсёй Славеніі.
Як правіла, прасторы, што належаць або кіруюцца НДА, адначасова належаць нейкай малой мясцовай або экстэрытарыяльнай супольнасці, што збліжае такое прастору з тыповым дваром. Аднак, існуюць і відавочныя адрозненні, у прыватнасці, як правіла, вялікая гамагеннасць наведвальнікаў і вялікая арыентацыя на самавыяўленне групы або яе асобных членаў.
Якія прасторы ствараюцца ў Мінску з часу здабыцця незалежнасці і ў апошнія гады?
Давайце задамося некалькімі пытаннямі – якія тэндэнцыі развіцця грамадскіх прастор у Беларусі? Наколькі пад кантролем тое, што адбываецца? Нельга не адзначыць, што параўнальна з нашымі суседзямі сітуацыя не настолькі дрэнная – няма ні цалкам разбуранай інфраструктуры, ні лубочных капкоўскіх і сабянінскіх паблік-спэйс Масквы, ні камерцыяналізваных вуліц і плошчаў Кіева. У першую чаргу гэта важна для груп людзей з абмежаванай мабільнасцю і ў прынцыпе для адчування сацыяльнай справядлівасці. З другога ж боку даводзіцца прызнаць, што большасць грамадскіх прастор Мінска анемічныя, калі зусім не безжыццёвыя, і іх чысціня, і параўнальная захаванасць ніяк не здольныя гэта кампенсаваць. Большасць новых грамадскіх прастор ствараюцца ў буйных гандлёвых або офісных цэнтрах, такіх як ГЦ “Сталіца” ці “Гіпа”, валодаючы ўсімі спадарожнымі ўласцівасцямі – кантраляванасцю і мадэравансцю, арыентацыяй на прыбытак для арандатараў. Асабліва гэта заўважна калі звярнуць увагу на будаўніцтва новых кіназалаў. Асобна варта адзначыць развіццё тэрыторыі Верхняга горада, які пакрысе ператвараецца ў гістарычны цэнтр у еўрапейскім разуменні, пазбаўляючыся ад руху і парковак машын. Зрэшты, міліцэйскі кантроль на любым публічным мерапрыемстве ў гэтай прасторы ясна нагадвае аб дакладным геаграфічным размяшчэнні. Пры гэтым жа назіраецца заняпад многіх публічных прастор, асабліва ў дачыненні да асяроддзя і асабліва ў спальных раёнах. Існуюць найважнейшыя нявырашаныя праблемы ў пытаннях уласнасці, асабліва выразна прыкметныя ў выпадку дваровых тэрыторый, якія павінны быць аддадзеныя ва ўласнасць і распараджэнне жыхароў, якія і павінны несці адказнасць за падтрыманне іх у належным парадку. У той жа час, нельга не адзначыць і паспяховыя прыклады – такія як вуліца Кастрычніцкая або па-свойму Зыбіцкая, або менш відавочныя – такія як гастранамічны рай вакол Камароўскага рынку або тэрыторыя завода “Гарызонт”.
Падагульненне
Публічныя грамадскія прасторы жыццёва важныя для функцыянавання гарадоў, асабліва такіх вялікіх як Мінск, аднак увесь час знаходзяцца пад пагрозай прыватызацыі і страты свайго характару, прычым асабліва ў выпадку сваёй паспяховасці. Дзяржава можа і павінна падтрымліваць такія прасторы, больш за тое, менавіта іх падтрыманне з’яўляецца адной з грамадскіх дабротаў, якія і ствараюць сэнс яго існавання. Частковая і мадэраваная(!) прыватызацыя, прычым з увагай да ідэалогіі дэмакратыі і справядлівасці, неабходная для падтрымання гнуткасці і здольнасці грамадскай прасторы да адаптацыі, а таксама яе фінансавай устойлівасці. Адначасова важна, каб грамадства і дзяржава стаялі на варце інтарэсаў як грамадства ў цэлым, так і асобных яго груп, у асаблівасці віктымізаваных. Удзел як асобных жыхароў, а таксама іх груп і НДА з’яўляецца найважнейшай часткай існавання публічнай грамадскай прасторы.
Зміцер Бібікаў
