Рэжысёр Руслан Фядотаў, магілёвец, які жыве і працуе ў Маскве, сёлета ўдзельнічаў у прэстыжным фестывалі дакументальнага кіно IDFA ў Амстэрдаме. У галоўным конкурсе ён узяў адразу дзве ўзнагароды за стужку «Куды мы едзем» — сумную і смешную дакументальную трагікамедыю пра маскоўскае метро, якое, зразумела, рыфмуецца з нашым жыццём. Фільм прызнаны лепшым поўнаметражным дэбютам, а здымкі — лепшай аператарскай працай.
Пагутарылі з Русланам пра здымкі на рэжымным аб’екце, багі нацыянальнай і культурнай ідэнтычнасці, пра стужкі, якія мы прафукалі зняць, і пра банальнасць зла, ціха спадзеючыся, што чалавек, які шукаў адказ на пытанне, куды ж мы едзем, такі што-нішто адшукаў і зараз нам ўсё патлумачыць.
— Як настрой?
— Толькі ачухаўся ад IDFA і вось зараз прыляцеў у Лісабон вучыцца ў «DocNomads» (Школа дакументальнага кіно, якая дзейнічае адначасова ў Партугаліі, Бельгіі і Венгрыі. — Заўв. рэд. ББ), ужо два тыдні з-за IDFA прапусціў.
— Чакай, памятаю, не так даўно ты вучыўся ў школе Марыны Разбежкінай (Школа дакументальнага кіно і тэатра Марыны Разбежкінай і Міхаіла Угарава ў Маскве. — заўв. рэд. ББ).
— Не вучыўся, але прыходзіў да яе ў госці. Проста мы заўсёды сябравалі, і пасля «Саламанкі» (дакументальны фільм пра суполку менанітаў у Мексіцы, зняты сумесна з дакументалісткай Аляксандрай Кулак. — Заўв. рэд. ББ) у мяне была патрэба паспрабаваць яе метад. Мы з ёй разумелі, што паўнавартасна вучыцца я ў яе не буду, і дамовіліся зрабіць кароткі інтэнсіў, каб яна была цьютарам. Яе выпускніца якраз здымала ў Ізраілі фільм і збірала грошы праз краўдфандынг, і адным з лотаў была кансультацыя з Марынай Разбежкінай. Мы з Сашай Кулак купілі ўсе лоты і акупавалі яе час. Пад яе эгідай я зняў другі фільм — «Песні для кіта».
— Няблага. А ў Партугаліі ты ўпершыню?
— Так, да таго ж і мовай не валодаю. Праз месяц мы едзем у Вугоршчыну, потым у Брусель, па паўгады ў кожным горадзе.
— Як табе прыйшло ў галаву абраць менавіта «DocNomads»? Як у нас кажуць: «табе што, сваіх мала»?
— Дзіўнае пытанне, на якое ў мяне няма адказу. Але ўвогуле мне хацелася дыстанцыявацца ад постсавецкай прасторы, каб потым вярнуцца і зноў нешта здымаць. Звычайна пасля фільма паўгады зусім нічога не можаш рабіць — проста ляжыш. З чэрвеня я быў увесь у мантажы, потым у постпрадакшане, і гэта быў жах. І толькі на IDFA, калі паказалі фільм, падумаў: фух, скончылася. Але аказалася, што ўсё толькі і пачалося: інтэрв’ю, дамовы, сустрэчы, паляцець у Польшчу, паказаць там фільм, вярнуцца, зноў сустрэцца, зноў пагаварыць — проста вар’яцтва. Здаецца, нічога такога, але выдыхнуць часу не было, і я разумеў, што пасля фільма трэба тэрмінова сябе на нешта іншае пераключыць. «DocNomads» — гэта ланцужок пераключэння.
Кадр з фільма «Куды мы едзем»
— Чым запомнілася IDFA?
— Гэта заўсёды людзі, сустрэчы, знаёмствы. Напрыклад, я даўно сачу за грузінскай рэжысёркай Саламе Джашы, я вялікі фанат яе фільмаў, і для мяне было важна сустрэцца і ёй пра гэта сказаць. Было мала часу пагутарыць, і яна таксама закатаваная, апошні год толькі і займалася фестывальнымі гастролямі, але ж ўсё роўна гэта была сустрэча з гуру.
А самы класны момант быў, калі фільм паказвалі ў галоўным кінатэатры Амстэрдама «Tuschinski», а ў мяне была мара паказаць у гэтай зале фільм, і так супала, што менавіта ў гэты дзень увялі забарону на наведванне кінатэатраў. Фільм паказвалі ў пустой зале! Гледачам яго транслявалі анлайн, а ў зале былі толькі мы з мадэратарам сеансу. Гэта такі сюр! Мне спадабалася.
Кадр з фільма «Куды мы едзем»
— Ты зняў «Куды мы едзем» на грошы ад «Bertha Fund» (фонд падтрымкі дакументальных праектаў, іныцыяваны IDFA. — заўв. рэд. ББ). Раскажы, як у цябе атрымалася. Бо не кожнаму дакументалісту выпадае такі падарунак.
— Пасля «Песень для кіта» я зразумеў, што нешта раблю не так: усе фільмы я здымаў за свае грошы — зарабляў і ўкладваў у фільмы. Тады я сустрэўся з дырэктарам «Bertha Fund», і яна спытала, чаму я ніколі не падаю заяўкі на гранты. Ёсць у нас такая праблема — мы нічога не ведаем пра магчымасці: у расейцаў такога больш, у беларусаў менш, таму што ў Беларусі і магчымасцяў менш, і ўсе, хто здымае, вымушаныя шукаць фонды і гранты. Я не разумеў, як гэта ўсё працуе, думаў, складана, але адкрыў сайт, а там усё ясна напісана: мэты, сумы, тэрміны. Адправіў заяўку ў «Bertha Fund», і на Сандэнс (кінафестываль Сандэнс, аўтарытэтны амерыканскі фестываль незалежнага кіно, а таксама фонд гэтага фестывалю, які падтрымлівае дакументальныя праекты. — Заўв. рэд. ББ). І там, і там трапіў у шорт-ліст, але ў выніку Сандэнс — не, а IDFA — так. Вось і атрымаў крыху грошай. Праўда, у Маскве гэтага не хапае, усё роўна даводзілася зарабляць. Але без іх я б нічога не зрабіў, бо мантаж, гук — а гук, напрыклад, мне рабіў Андрэй Дзергачоў, гукарэжысёр Звягінцава, — усё гэта каштуе, каштуе, каштуе.
Карацей, калі нешта робіш, гэта мусіць камусьці яшчэ падабацца, тады гэта працуе. Мне пашанцавала, што камусьці спадабалася.
— А на расейскія гранты ты не падаваўся?
— Я грамадзянін Беларусі і ў Расіі браць грошы не магу. Браць у Беларусі таксама не магу, бо здымаю ў Расіі.
— Паўсюль чужы. У мяне, дарэчы, з твайго фільма склалася ўражанне, што ты стаміўся ад Расіі.
— Не, больш за тое, я хачу вярнуцца туды. Разумееш, якая гісторыя: калі б я хацеў жыць добра, паліваць кусцікі і гатаваць папрыкаш, я б з’ехаў куды-небудзь у Венгрыю і жыў бы сабе спакойна. Але вось як у Партугаліі — я ўвогуле сябе тут не знаходжу: я проста не адсюль. Але і ў Беларусі я не адчуваў сябе цалкам сваім. Надта ўсё складана. Мае бацькі — рускія, якія пераехалі ў Беларусь. Калі я з’ехаў у Маскву і пасля прыязджаў у Мінск на «Лістапад» з фільмамі, мяне пыталіся: а што ты тут робіш, ты ж з Расіі? Ну камон, гайз, так нельга. Я тут, бо я беларус, у мяне беларускі пашпарт. І ў той жа час, калі расейскі крытык напісаў пра мяне «расейскі дакументаліст», панеслася: які «расейскі» — ён з Беларусі!
Кадр з фільма «Куды мы едзем»
Але ж калі я ўпершыню прыехаў у Расію, думаў, божачкі, тут зусім іншы вайб. Расія мяне ўзрушвае, я вар’яцею. У гэтым і сутнасць фільма: назіраеш і думаеш — божа, гэта ж проста дзікунства, але ў гэтым столькі любові, столькі нашага «ўшытага». Як кітайская ежа: спачатку салёная, потым салодкая, потым вострая — вар’яцкі мікс!
Дарэчы, у фільме ёсць сцэна, дзе мужыкі з гірляндамі ідуць і спяваюць, — гэта былі беларусы. І мне было і сорамна, і ў той жа час цёпла. Я потым сказаў ім, што я беларус, дык яны ледзь не здурэлі з радасці.
— То бок Беларусь і Расія для цябе — прыкладна адно?
— Не, канешне, але абедзьве для мяне зразумелыя і блізкія. Розніцу я мацней адчуваю тут у Партугаліі — тут у метро нічога не адбываецца, усе ездзяць акуратна, толькі масачкі папраўляюць. Маю дзяўчыну, дарэчы, у Партугаліі так злавала, што ўсе выдатнікі і носяць маскі — калі маска трохі злезла, падыходзяць і патрабуюць паправіць. Цяпер яна вярнулася ў Расію і піша: «Тут таксісты не носяць маскі наогул і злуюць яшчэ больш, чым партугальцы, якія носяць. Тут хочацца хадзіць толькі ў масцы». Разумееш, гэта ўсё пра гэта!
— Ці аб праклёне ўпартасці. Раскажы, як гэта — здымаць фільм у маскоўскім метро ў пандэмію.
— Насамрэч я даўно хацеў паздымаць у метро. Яшчэ калі вучыўся ў Мінску ў Акадэміі мастацтваў, мы з сябрам зрабілі каробку з камерай унутры і сядзелі на «Кастрычніцкай», спрабавалі здымаць пасажыраў, але тады яшчэ проста не ведалі, як гэта рабіць, і нас хутка выкрылі.
А гэтым разам я задумаў зняць год у метро, ад Новага года да Новага года, але ж прыйшла пандэмія, давялося расцягнуць тэрміны, а потым проста адмовіцца ад канцэпцыі «адзін год». Але галоўны кайф здымак у метро — што я магу вельмі блізка падысці да людзей, а яны мяне не бачаць. Яны бачаць хлопца з фотаапаратам, але праз секунду перастаюць яго заўважаць.
— Значыцца, дазволу на здымкі ў метро ты не атрымліваў.
— А хто мне яго дасць? Там не даюць доўгатэрміновыя дазволы — толькі арганізаваныя здымкі з прыстаўленымі людзьмі, якія назіраюць за намі, і то дзень-два, і то для студэнтаў. Але калі капнуць правілы, то забаронена толькі прафесійная відэаздымка — гэта калі ёсць святло, штатыў або прафесійная камера. А калі ў цябе маленькая камера без штатыва і без святла, ты не падпадаеш пад правілы. Цябе, вядома, можна затрымаць, папрасіць відэа, але галоўнае — не здымаць міліцыю пры выкананні: можна адхапіць.
За два гады здымак бывала ўсякае, я сабе нарасціў супербраню і часам падыходзіў да людзей наўпрост ва ўпор. Часцей за ўсё яны ж не бачаць цябе, таму што твае паводзіны і ёсць для іх лакмусавая паперка. Калі нервуешся, то будзеш рассакрэчаны і пакараны імі ж, а калі спакойна падыходзіш, яны не разумеюць, што адбываецца, не могуць паверыць, што нехта можа іх здымаць. А раптам я гляджу матэрыял на камэры?
— Кароткі пераказ метадычкі шпіёна. А ты лічыў, колькі часу правёў у метро?
— Каля 70 дзён. Гэта шмат.
— Можна і клаўстрафобію зарабіць.
— Гэта ж маскоўскае метро, там велізарныя прасторы. Шуму шмат, хутка стамляешся, таму што з натоўпу ўвесь час выхопліваеш нешта, чакаеш. Але ж мне падабаецца назіраць за людзьмі. Наогул у метро класна. Проста ў Маскве часу няма.
Насамрэч адпраўным пунктам для гэтага фільма быў пост Марыны Разбежкінай, які мяне вельмі крануў. Яна любіць разглядаць людзей у метро, складаць іх партрэты: гэты працуе хутчэй за ўсё ў тэатры, а гэтая хацела быць акторкай. І вось аднойчы Марына Аляксандраўна ўбачыла абсалютна шэрага мужычка і нічога не магла адчуць пра яго: хто ён, дзе б мог працаваць. Проста шэры мужык у капялюшыку без прыкмет жыцця на твары. Яе гэта так зачапіла, што яна пайшла за ім. І ён аказаўся...
— Чэкістам?
— Менавіта. І ўвайшоў у будынак без таблічак, ніяк на карце не абазначаны.
— Дарэчы, заўважаў, што гэта заўсёды адбіваецца на выглядзе? Людзі з органаў, прапагандысты пачынаюць выглядаць адпаведна.
— Сто працэнтаў.
— І тут мы плаўна пераходзім да Беларусі. Даўно ты быў дома?
— Роўна год таму. Наогул я збіраўся на 9 жніўня, здымаць, але, хлусіць не стану, мы пабаяліся. Проста я люблю ўлезці ў самае пекла, і штосьці мне падказвае, што скончылася б усё не вельмі. Я пайшоў галасаваць на ўчастак у Маскве.
— За каго?
— Зразумела за каго. Галоўнае ж — натоўп, які там утварыўся, столькі было людзей! Масквічы не разумелі, што адбываецца. Я стаяў там увесь дзень, гадзін шэсць, і мяне б не пусцілі, калі б я не знайшоў сяброў, якія стаялі бліжэй. Але усё адно, за каго я прагаласаваў, бо вынік быў зусім іншы, і гэта абяззбройвае. Ты бачыш чорнае, бачыш белае, а табе кажуць — гэта сіняе. Я быў проста ў шаленстве!
Карацей, мяне не было ў Беларусі падчас пратэстаў, але я дагнаў гэтую Беларусь там, у Маскве. У маім фільме ёсць кавалкі маскоўскіх пратэстаў, калі людзі хаваліся ад паліцыі ў метро. Для мяне гэта была ўніверсальная гісторыя: яны ўсе за маскамі, яны адно зло. Хоць зразумела, што зло — не гэтыя людзі, а тыя, хто наверсе прымае рашэнні.
— Мне здаецца, у гэтай простай сітуацыі як толькі ты апранаеш маску, ты становішся злом.
— Факт, але я не гатовы пра гэта думаць. Я здымаў расейскія пратэсты ў абарону Навальнага, але калі ты мяне спытаеш, хто такі Навальны і чаму людзей шчэмяць, я не адкажу: столькі там розных меркаванняў сплялося.
— Можна ацэньваць па-рознаму ролі аднаго, другога, трэцяга, але ёсць рэальнасць, якую не атрымаецца трактаваць па-рознаму: людзей катуюць у турме, людзі знаходзяцца ў нечалавечых умовах.
— Так. Гэта іх страх. Параноя і страх, які перарастае ў жорсткія меры. Такі бацька з рамянём, які баіцца.
— Чаго баіцца?
— У яго ёсць што губляць. Ой, пра што мы гаворым, мы ж пра кіно.
— І то праўда. Давай аб прыемным. У Лісабоне зараз цёпла?
— Нядаўна прыязджаў у Мінск рабіць даведку аб несудзімасці, дзве гадзіны стаяў у чарзе.
— Шмат было несудзімых, відаць. Бачыш, аб гэтым немагчыма не гутарыць.
— Сапраўды. Я здымаў ва Уладзівастоку ўвесну, там мелі адбыцца сустрэчы па Навальным. І плошчу, на якой павінны былі сабрацца, акупавалі камунальнікі — афіцыйна гэта называлася «ачыстка ад снегу». А снегу не было. Дык яны ўначы з’ездзілі ў горы і прывезлі снегу. Можа, гэта з іх боку татальны здзек і сюр, але я больш упэўнены, што яны проста тупыя. Людзі рагаталі і плакалі адначасова.
— Мяне гэта і займае ў нашых падзеях — паслухмянае выканальніцтва маленькіх людзей, якое пераходзіць усе чалавечыя межы. Мяне займаюць простыя маленькія камунальнікі, якія прыбіраюць мемарыял Раману Бандарэнку, усведамляючы, што робяць нечалавечы ўчынак. Вось чаго яны баяліся?
— Не, не магу з табой пагадзіцца. Мы не маем, на жаль, права гэтых людзей асуджаць. Ведаеш чаму? Яны як гераіня фільма «Алена» Звягінцава — яны проста не мысляць такімі катэгорыямі, у іх ёсць канкрэтная прагматычная мэта. Яны жывуць у настолькі іншай рэальнасці, што іх шкада, бо гэта нават не іх выбар — яны проста не здольныя ўсвядоміць маштаб сваіх маленькіх дзеянняў. Праблема ў людзях зверху, якія ведаюць, як гэта працуе, і карыстаюцца.
— Можа, і так. Але ж з гэтым яшчэ ж неяк жыць трэба.
— Трэба рухацца далей. Шкадую, што адзін фільм не зняты. Ведаеш, які? Фільм пра сцяг, трагікамедыя. Галоўны герой — сцяг. Нават не сцяг, а боязь, што гэты сімвал становіцца такім магутным і страшным і бачаць яго паўсюль — вось нават трубы перафарбоўваюць.
Гэта ж Уэс Андэрсан з Ульрыхам Зайдлем: людзі вывешваюць шкарпэткі, бялізну — іх пакуюць, умарожваюць сцяг у лёд, яго выразаюць. Кафка нейкая. Падаць бы гэтую гісторыю праз ейны ж абсурд, каб гледачы ржалі ў голас, сочачы толькі за маніпуляцыямі са сцягам, і жахаліся ад таго, што адбываецца.
Кадр з фільма «Куды мы едзем»
— Добрая гісторыя, але ж мы ведаем, што скончыцца яна трагедыяй — Рамана Бандарэнку забілі «за стужачкі».
— І я не ведаю, як знайсці мову, каб паказаць гэтую трагедыю, — так гэта балюча. Я глядзеў «Courage» (дакументальны фільм Аляксея Палуяна аб беларускіх пратэстах. — Заўв. рэд. ББ) у Амстэрдаме, і столькі разоў у мяне сціскала горла. Я шмат думаў, як знайсці шлях, каб любы чалавек, які нават нічога не ведае пра Беларусь, зразумеў бы, што тут адбываецца, зразумеў бы гэты іх дзіцячы, упарты, незразумелы страх. Але позна, трэба было тады ўсё рабіць.
— Так, страшна шкада, што рэальнасць сыходзіць, а магчымасць яе фіксаваць пакінулі толькі прапагандыстам.
— І не кажы, гэтыя людзі таксама за мяжой сюру. Мне сябры з Расіі паказваюць іх сюжэты і кажуць: чувак, гэта геніяльна, чэмпіёны кітчу. Калісьці гэта будзе з’явай культуры.
— Як ты думаеш, чым усё гэта скончыцца?
— Не ведаю. Але ж любая дзейнасць заснавана на тым, каб чуць іншых людзей. Калі ты не чуеш іх, ты сам у сябе адымаеш магчымасць развіцця. Адымаеш будучыню.
budzma.org
