Будзем сумленнымі: сучасныя беларусы мала знаёмыя з уласнай культурай. Аддзяліўшыся ад савецкай плыні ў пачатку 90-х, разам з хуткаспелай незалежнасцю, яна вельмі хутка трапіла ў пастку татальнай абыякавасці. Капітулявала перад цікавейшымі на той момант пытаннямі палітыкі і эканомікі. Яе перамогі і паразы нас цяпер вельмі мала турбуюць — проста таму, што на парадку дня іншыя выклікі. І ёсць адчуванне, што ў такім самнамбулічным стане мы жывём апошнюю чвэрць стагоддзя.
Так склалася — нашыя адрэфлексаваныя перажыванні, выказаныя ў выяўленчай і тэкставай форме, мала каму цікавыя. Ні заходняй публіцы, зачараванай шматгалоссем імігранцкай цывілізацыі, ні нават нам самім, заўжды занятым вырашэннем уласнай побытавай бязладзіцы. Здавалася, гэты морак апатыі і шэрасці развеяць ужо немагчыма. Але здарыўся этапны для ўсёй краіны 2015 год, калі Святлана Алексіевіч атрымала Нобелеўскую прэмію.
“Дай мне знак”. У пошуках людзей і сэнсу
Яе шчырая дакументальная проза, што даследуе змрочны лёс савецкага чалавека, дапамагла выпхнуць Беларусь з вузкіх рэгіянальных рамак у вялікі і кіпучы міжнародны кантэкст. Пражэктары увагі пачалі свяціць у наш бок, і разам з гэтым пачала з’яўляцца і цікавасць да людзей, якія насяляюць постсавецкую прастору. Да іх траўмаў і фобій, мар і жаданняў. Таму з’яўленне дакументальнага праекта «Каханне: Love in Russian», знятага шведскім рэжысёрам Стафанам Юленам у суаўтарстве са Святланай Алексіевіч, аказалася падзеяй, апраўданай агульнай кан’юнктурай.
Скончыўшы працу над напісаннем «Часу сэканд хэнд», пісьменніца прызналася, што наступная яе кніга будзе прысвечаная каханню. У тым сэнсе, у якім гэтае амбівалентнае і шматграннае для ўспрыняцця пачуццё разумеюць рускамоўныя жыхары Беларусі і Расіі, на чый лёс звалілася мноства бедаў і выпрабаванняў. І на этапе інтэрв’ю — збору матэрыялу для будучай кнігі — за Святланай пяць гадоў і сачыў Стаффан, скрупулёзна фіксуючы на “лічбу” ўсе гутаркі з яе героямі. Каб адшукаць свой адказ на пытанне: якое ж яно, гэтае постсавецкае каханне?
Распавядае пра гэта, як прынята ў Алексіевіч, велізарнае мноства людзей — ад шчаслівых і коснаязыкіх маладых да вясковай бабулі, якая цяжка перажывае смерць каханага мужа. Ва ўсіх іх свая праўда жыцця — сакральны вопыт наладжвання адносін, які прынёс ім радасць напалову з горам і пакутамі. Рэжысёр наўмысна абязлічвае іх, паказваючы толькі тытры з імёнамі, без прозвішчаў, але мінчане без цяжкасцяў пазнаюць у адным з эпізодаў Юлію Чарняўскую, мадэльера Аляксандра Варламава і іншых прадстаўнікоў сталічнай інтэлігенцыі.
“Сабака Руды”. Яны змагаліся за “Оскар”
Але «Каханне» аказваецца шырэйшым за камфортнае кола вядомых медыяперсон — у фільме падабраная пярэстая палітра эмоцый, дзе сацыяльны статус і маёмасны цэнз не граюць ніякай ролі. За камедыйную інтанацыю адказвае свабодалюбівая жанчына, якая выйшла замуж за супрацоўніка КДБ, што пакутаваў на параною. За боль і тугу — гісторыя гараджанкі, чый муж — адзіны ў жыцці мужчына — разлюбіў яе, але так застаўся жыць з ёй. З’яўляецца і ўласцівае рускай натуры спачуванне — успаміны дзвюх жанчын, якія апякалі неахайнага мастака, што спрабаваў захапіць самалёт і паляцець у Парыж. Стрыжнем усяго апавядання робіцца асабістая трагедыя мастака, чыя жонка з’ехала ў ЗША, пакінуўшы на апеку няродную яму дачку-інваліда.
Усе гэтыя кінапартрэты збольшага незнаёмых нам людзей выглядаюць крыху павярхоўна, але вельмі яскрава, дзякуючы таленту Алексіевіч выводзіць сваіх герояў на адкрытасць. У той жа час сам рэжысёр бяздзейнічае. І ў абранай ім пасіўнасці хаваецца магістральная праблема самой стужкі. Погляды Юлена на гісторыю непасрэдна залежаць ад выбраных метадаў працы самой Алексіевіч, сабраных ёю герояў і іх гісторый, безумоўна глыбокіх і душашчыпальных. Дэманструючы гэтыя багацці, ён добраахвотна адракаецца ад асабістай пазіцыі што да феномену ўсходнееўрапейскага кахання. Яго пазбаўленая волі камера фіксуе эклектыку маналогаў розных людзей, збіраючы з іх займальную фрэску аб супярэчлівасці жыцця на постсавецкай прасторы. Але тон тут больш задае не ён, а Алексіевіч, якая выступае адразу ў некалькіх іпастасях: у якасці сцэнарыста, інтэрв’юера і пабочнай гераіні — правадыра ў душы інтэрв’юяванага. Рэжысёр фактычна ператвараецца ў штатыў для камеры — пасля здымкаў яму толькі і застаецца, што мантаваць ужо гатовыя маналогі, разводзячы іх тужлівымі панарамамі восеньскага Мінска.
Заўтра. Мазырская аповесць
Менавіта таму стужка вымушаная месціцца ў густым цені яшчэ не напісанай кнігі вялікай пісьменніцы, робячы своеасаблівую прамоцыю яе яшчэ няхуткаму з’яўленню на палічках кніжных крамаў. Кажучы яшчэ больш жорстка — у шведскага дакументаліста атрымаўся не столькі фільм пра супярэчнасці чалавечых пачуццяў, колькі добра змантаваны майстар-клас творчага метаду Святланы Алексіевіч. Або, калі хочаце, паўтарагадзінны бэкстэйдж з палявых прац нобелеўскай лаўрэаткі, якая збірае матэрыял для сваёй новай кнігі — нездарма ж на экране шматразова паказваюць працэс «расшыфроўкі» дыктафонных запісаў на друкаваную машынку. І калі кніжнае «Каханне», як і ўся творчасць Алексіевіч, будзе імкнуцца да глыбіняў разгляданай тэмы, то ў яе кінематаграфічнага паслядоўніка атрымліваецца плаваць толькі дзесьці на паверхні.
Тарас Тарналіцкі, budzma.by
