Сёння ў сталіцы прапановаў, дзе і як бавіць святочныя вечары, нямала: спектаклі, канцэрты, фэсты, клубы, забаўляльныя праграмы ў аквапарку і шмат іншага на любы густ. Але, калі вы прыхільнік традыцыйнай культуры, ці стаміліся ад клубнай музыкі і гарадскога гламуру, ці да вас прыехаў сябра-іншаземец, то сталічныя івэнты не падыдуць.
У такім выпадку варта адправіцца ў калядную вандроўку па Міншчыне. Жывая традыцыя падорыць вам адчуванне сапраўднага цуду, перанясе вас у часе і дасць магчымасць адпачыць і забавіцца па метадах продкаў ды яшчэ паўдзельнічаць у разнастайных рытуалах: на здароўе, на паляпшэнне дабрабыту, на выкананне запаветных мараў…
У Мінскай вобласці праводзяцца тры буйныя калядныя абрады: “Цары” (в. Семежава Капыльскага раёна), Шчадрэц (в. Рог Салігорскага раёна) і “Цягнуць Каляду на дуба” (в. Новіны Бярэзінскага раёна). Гэтыя абрады маюць статус аб’екта нематэрыяльнай спадчыны Рэспублікі Беларусь і праводзяцца штогадова ў адны і тыя ж даты: “Цары” і “Шчадрэц” – 13 студзеня, “Цягнуць Каляду на дуба” – 21 студзеня, – і з максімальным захаваннем старажытных рытуальных дзеянняў. На любы з іх можна завітаць, узяўшы з сабой тэрмас з кавай ці гарбатай, цёплую вопратку ды вясёлы настрой.
Што вас чакае? Ідзём па парадку. На Шчодры вечар (13 студзеня) можна пакалядаваць з царамі ў вёсцы Семежава альбо прайсціся вясёлым гуртам, які ўзначальвае Дзед-продак, па вёсках Рог і Восава.
Абрад “Цары”, дарэчы, мае значэнне не толькі для Беларусі, але і ўнесены ў спіс нематэрыяльнай культурнай спадчыны ЮНЕСКА, якой патрабуецца ахова. Абрадавае дзеянне ўяўляе сабой каляднае шэсце па вёсцы. У гурт калядных цароў уваходзяць сем маладых хлопцаў, апранутых у адмысловыя касцюмы. Кожны Цар мае пэўнае імя: Цар Максімільян, Цар Мамай і г.д. – і паводзіць сябе ў адпаведнасці з гэтым вобразам. Акрамя “цароў” у калядным гурце знаходзяцца Лекар, Музыка і Барабаншчык, а таксама Дзед і Баба. Ролю Дзеда звычайна выконвае дзяўчына, апранутая ў бруднае, рванае мужчынскае адзенне. Ролю Бабы выконвае хлопецуў жаночым адзенні. Гэтыя персанажы забаўляюць гледачоў, робяць усялякую шкоду, крадуць рэчы ў гаспадароў і гасцей.
З Царамі ходзяць таксама механоша і музыка. Наперадзе ідзе першы Цар – самы прыгожы і вясёлы хлопец, заключнымі ідуць барабаншчык з музыкам і механошам. Механоша ідзе з мяшком і цягне санкі, на якіх стаіць “трон”, які сімвалізуе ўладу Цароў. Лекар у гэтым гурце – галоўны камандзір, ідзе збоку і кажа, у якую хату заходзіць калядоўшчыкам. Маршыруюць Цары пад гукі барабана, побач з імі бягуць Дзед і Баба. Ходзяць у тыя хаты, дзе жывуць незамужнія дзяўчаты, або туды, куды запрашаюць загадзя. Зайшоўшы ў хату, разыгрываюць сцэнкі з бойкамі паміж Царамі, “параненых” Лекар пачынае “лячыць”, забаўляючы гледачоў жартамі. Баба і Дзед не пакідаюць без увагі прысутных. Прайсціся па вёсцы разам з вясёлым гуртам збіраецца падчас да некалькіх соцень чалавек, то сумна не будзе!
“Шчадрэц” праводзіцца таксама 13 студзеня і з’яўляецца адметнай праявай традыцыйнай культуры. Абрад шчадравання належыць да найбольш архаічных навагодніх віншавальных абыходных абрадаў, пашыраных пераважна на Беларускім Палессі. Да нашага часу ў “Шчадрацы” захавалася класічная структура, у якой выдзяляюцца тры часткі: зварот да гаспадароў з просьбай дазволіць пашчадраваць; выкананне абрадавага тэксту і гульні-паказу; адорванне калядоўшчыкаў. Шчадруюць у дзвюх вёсках: Рогу і суседнім Восаве. Звычайна гэта ўдзельнікі народнага фальклорнага калектыву “Палескія крыніцы”. Абрадавыя традыцыі перадаюцца вусна. Дзеці з задавальненнем удзельнічаюць у абрадзе, пачынаючы яго пад вокнамі. За дзецьмі ў акно грукае Дзед – унікальны персанаж у гурце. Ён ходзіць у берасцяной масцы, аналагаў якой больш нідзе няма. Адноўленая гэтая маска была ў 2010 годзе Аляксандрам Леанідавічам Дубіцкім, мастацкім кіраўніком Восаўскага СДК, і яго вучнямі. Іншыя персанажы ў калядным гурце – Конь, Журавель, Цыган, Цыганка, Баба. Яшчэ адзін з галоўных персанажаў – Каза. У гэтым абрадзе ў казу не пераапранаюцца, а носяць з сабой спецыяльную ляльку. З гуртам таксама ходзяць зорканоша і механоша, баба-засявальніца, жанчыны-шчадрухі і музыкі. Дзед першым заходзіць у хату і стукае кіем у столь. Калі ў хаце ёсць незамужняя дзяўчына ці халасты хлапец, для іх спяваюць адмысловыя песні. Дзед, агледзеўшы хату, кажа, што шукаў тут скарб, ды не знайшоў. Тады гаспадар дае Дзеду грошы – каб у сям’і ўвесь год быў дастатак, а гаспадыня выносіць пачастункі: хлеб, каўбасу, сала, семкі.
“Шчадрэц” не такі вясёлы, як “Цары”, ён больш скіраваны ў глыбінны сэнс калядавання, а не на вонкавую атрыбутыку. Тут можна атрымаць асалоду ад яднання з традыцыямі продкаў, паразважаць на адвечныя тэмы, зазірнуць у далёкую-далёкую мінуўшчыну.
Закрываецца цыкл калядных святаў у Бярэзінскім раёне. Тут, у вёсцы Новіны, 21 студзеня штогод адбываецца абрад “Цягнуць Каляду на дуба”. Таксама досыць архаічны абрад, які захаваўся ў жывой традыцыі ў вёсцы Новіны, а некалі быў шырока распаўсюджаны на ўсёй тэрыторыі Бярэзіншчыны. Зранку ўдзельнікі абраду збіраюцца і ўпрыгожваюць Каляду – зажыначны сноп саломы, які заўсёды захоўваўся і прыносіўся ў хату перад першай каляднай куццёй і стаяў у чырвоным куце ўсё свята. Абрад прысвечаны перш за ўсё забеспячэнню добрага ўраджаю ў новым годзе. Саламяная Каляда – абярог поля і вёскі.
Пачынаецца абрад з прыгатавання адмысловай куцці. Звараную ў чыгунку або гліняным гаршку кашу ставяць на сена, бяруць старое кола ад воза або барану і вязуць на санях да дуба. На саначках сядзіць і трымае ўсё гэта выбраная з вёскі жанчына сталага ўзросту, астатнія ўдзельнікі ідуць за ёй (едуць на кані альбо на аўто). Пад’язджаючы да дуба, тыя, хто вязе санкі з Калядой (звычайна двое мужчын), імкнуцца іх перакуліць, “каб каша разляцелася”. Лічыцца, што гэта спрыяе ўрадлівасці. Старое кола і саламяную ляльку з мінулага года скідаюць з дуба і падпальваюць, а на дуб усцягваюць новую Каляду. Спяваюць абрадавыя песні, водзяць карагод вакол дуба, а потым п’юць гарэлку і закусваюць пад дубам, затым ідуць да месца збору, дзе адбываецца сумесная вячэра ў складчыну (сёння гэта мясцовы Дом культуры). Гэта апошні вечар перад новым працоўным годам – на вёсцы ўжо час рыхтавацца да пасадак у палях і гародах. Таму на гэтай гулянцы “адрываюцца” напоўніцу: танцуюць, спяваюць, гуляюць у розныя гульні.
Дарэчы, дуб падчас узняцця на яго Каляды можна папрасіць выканаць адно жаданне. Удзельнікі абраду запэўніваюць, што яно абавязкова здзейсніцца цягам года.
Зацікавіліся? То збіраемся ў калядную вандроўку!
Ева Вецер
