Прапануем вам падборку знакавых датаў на тыдзень. Ёсць за што парадавацца, па чым пасумаваць, пра што задумацца. Кожная дата — кавалачак гісторыі, карысны не толькі як артэфакт мінулага, але і як «пасланне ў бутэльцы» для нас сённяшніх.
Чытайце, думайце, рабіце высновы.
14 чэрвеня
1900. Нарадзіўся Міхаіл Забэйда-Суміцкі
Міхась быў адзіным з семярых дзяцей у сялянскай сям’і, які выжыў. З дзяцінства добра спяваў. У пачатку стагоддзя яго панасіла па свеце: з маці ў эвакуацыю трапіў у Смаленск, затым — у Сібір. Там пачаў настаўнічаць і арганізоўваць хоры. Тамсама засвойваў музычныя інструменты: ад скрыпкі да губнога гармоніка.
У 1932-м з’ехаў у Італію. Вучыўся ў Фернанда Калі, колішняга канкурэнта Каруза. Адтуль у Заходнюю Беларусь Суміцкі вярнуўся ўжо оперным мэтрам: канцэрты даваў ад Варшавы да Вільні. Ладзіў радыёвыступы, якія трансляваліся па ўсім свеце, запісваў вінілавыя кружэлкі.
Гады вайны Міхаіл правёў у Празе. Пасля 1945-га савецкія органы мелі да яго падазрэнні, але знялі ў 1950-м. Тым не менш у БССР яго не чакалі: дазволілі прыехаць толькі аднойчы, у 1963-м. Да канца жыцця Суміцкі падтрымліваў кантакты з Танкам, Гілевічам, Брылём, Караткевічам... Памёр у 1981-м, пахаваны ў Празе. Асабісты архіў, паводле запавету, пакінуў Беларусі.
15 чэрвеня
1896. Нарадзіўся Пётр Татарыновіч
Паходзіў са Случчыны, традыцыйна праваслаўнага рэгіёна. Вучыўся ў Петраградзе, у Мінскай духоўнай семінарыі. У 1921-м рукапакладзены ў каталіцкія святары. Працаваў у Пінску, Наваградку, Баранавічах, але за беларушчыну быў пераведзены ў польскую Мазовію.
Друкаваўся ў паэтычных і рэлігійных заходнебеларускіх выданнях. Аўтар кніг «Купалле», «Святы Ізідар-хлебароб», «Шляхам дзіваў і ўражанняў». У творчасці нібы перакідваў масток паміж каталіцкай верай і сацыяльнымі праблемамі землякоў. У другой палове 1930-х вярнуўся ў Беларусь, пашыраў унію на Палессі.
Пасля вайны ў эміграцыі. Абараніў дысертацыю па Кірыле Тураўскім. Быў аўтарам беларускамоўных перадачаў для «Радыё Ватыкан». Прызначаны душпастырам для ўсіх беларусаў замежжа. «Лісты святых апосталаў» у перакладзе Татарыновіча і сёння можна сустрэць у касцёлах: у вочы кідаецца найперш простая, з элементамі трасянкі, нелітаратурная мова — той самы масток ад веры да хлебароба-земляка.
16 чэрвеня
1931. Самазабойства Францішка Рамейкі
«У самым мястэчку Сяльцы есьць дзьве царквы (адна новая і адна старая, уніяцкая) і будуецца цяпер пекны касьцёл у стылю готыка-раманскім... Будуе гэты касьцёл малады ксёндз, Р., шчыры беларус», — пісала «Наша Ніва» ў 1912 годзе. «Ксёндз Р.» — гэта Францішак Рамейка, які ўзводзіў мураваны касцёл св. Аляксея.
Касцёл у Сяльцы, збудаваны Францішкам Рамейкам
Паходзіў з Мядзельшчыны, вучыўся ў Вільні, там і быў рукапакладзены. Служыў на Івейшчыне і Ашмяншчыне. У 1925-м падпісаўся пад мемарандумам да Канферэнцыі каталіцкіх біскупаў за беларускую мову ў духоўных семінарыях. Фінансава падтрымліваў нацыянальныя выданні.
У 1928-м яму было часова забарноненая душпастырская дзейнасць. Для Францішка гэта было вялікім ударам, нягледзячы на пазнейшы дазвол службы. Загінуў ксёндз пры загадкавых абставінах: у Вільні прыйшоў да Адама Станкевіча па нейкай пільнай справе. Доўга чакаў, але таго не было. Застрэліўся ў ягоным кабінеце...
17 чэрвеня
1696. Памёр Ян ІІІ Сабескі
Ян Сабескі зрабіў сабе кар’еру ў часы выпрабаванняў. Стаў палкоўнікам падчас вайны з Багданам Хмяльніцкім у 1653-м, вялікім каронным гетманам — у 1668-м. У 1673-м атрымаў перамогу над туркамі ў Хоцінскай бітве. Праз год абраны каралём: яго папярэднік, Ян Казімір, выракся трона.
Сабескі спецыялізаваўся на паўднёвым вектары: ваяваў з туркамі і казакамі. Пік ягонай велічы — перамога ў бітве пад Венай 12 верасня 1683 года. Тады ягоная кавалерыя разбіла ў шмат разоў большае войска султана, уратаваўшы Еўропу ад лавіны. Эстэтыка «залатога часу» Рэчы Паспалітай — шаблі, крылатыя гусары, пераможныя паходы — акурат часоў Сабескага.
Смерць караля і вялікага князя ў Вілянаве пад Варшавай стала сімвалічным канцом сармацкай эпохі і фіналам апошняга ўздыму Рэчы Паспалітай. Наступныя сто гадоў сталі для дзяржавы часам заняпаду.
18 чэрвеня
1806. Нарадзіўся Міхал Валовіч
Восем тысяч шпіцрутэнаў, калесаванне, чвартаванне — так гучаў карны прысуд, вынесены 27-гадоваму шляхціцу Валовічу. Гродзенскі губернатар праявіў «гуманізм»: цяжкія катаванні былі замененыя на павешанне. Цела Валовіча было ўначы вывезенае і схаванае на адным з вапнавых кар’ераў, каб паплечнікі не знайшлі і не зрабілі месцам шанавання.
Злева — Міхал Валовіч
Міхал Валовіч браў удзел у паўстанні 1830–1831 гадоў, пасля паразы эміграваў у Францыю. Само паўстанне ацэньваў крытычна: маўляў, яно бараніла інтарэсы шляхты і не ўлічвала сялянаў, таму і прайграла. Так, Валовіч далучыўся да экспедыцыі Заліўскага з мэтай падняць на барацьбу ўвесь край, меўся ачоліць Слонімска-Наваградскую акругу.
19 сакавіка 1833-га паўстанцы перайшлі мяжу. Дзейнасць пачалі на Слонімшчыне: з вакольных вёсак да іх пацяклі сяляне. Каб здабыць грошы, інсургенты ўзялі пошту, задумвалі таксама штурм турмы ў Слоніме і вызваленне вязняў. Атрад акружылі царскія войскі над Шчарай, Валовіч з паплечнікамі трапіў у палон, быў пакараны смерцю.
19 чэрвеня
1924. Нарадзіўся Васіль Быкаў
Калі «Новая зямля» — гэта энцыклапедыя сялянскага жыцця, то «Альпійская балада», «Сотнікаў», «Абеліск», «Круглянскі мост», «Дажыць да світання» — беларуская энцыклапедыя вайны. Без пафасу, палымяных заклікаў, маралі, якая ляжыць на паверхні. Энцыклапедыя чалавека на вайне і вайны, якую той пасля носіць усё жыццё з сабой...
Цікава, што Быкаў мог не стаць пісьменнікам: з дзяцінства яго цягнула да малявання, вучыўся на скульптара. Мог не выжыць у вайну: шматкроць паранены, абвінавачаны ў шпіянажы, лічыўся загінулым. Мог не стаць адным з пачынальнікаў нацыянальнага адраджэння 1990-х: быў папярэдне аблашчаны савецкай уладай, узнагародамі і прэміямі.
Але кожны раз у Быкава атрымлівалася рабіць тое, што трэба, і заставацца самім сабой. У гэтым ягонае вечнае хаджэнне над прорвай, балансаванне, пераадоленне страху і чарговы крок над пусткай. Сёння Быкаў — самы «неўшанаваны» беларускі класік: без вуліцаў, плошчаў і помнікаў свайго імя. Затое, актуальны, а значыць — жывы.
20 чэрвеня
1606. Магілёўскае паўстанне месцічаў
Магілёўскае начальства з магістрата цалкам падарвала свой аўтарытэт хабарамі і злоўжываннямі. Голасам народнага гневу стаў Стахор Мітковіч, кіраўнік цэху саладоўнікаў.
Паўстанне 1606 годa — з экспазіцыі Магілёўскага музею
20 чэрвеня пачаўся ланцужок народных сходаў, на якіх трыбунам быў той самы Мітковіч. Праз месяц рамеснікі ўзялі штурмам ратушу і пасадзілі сваю абраную раду. Новая каманда ў магістраце кіравала каля двух гадоў.
Пачаліся інтрыгі, інспіраваныя цэнтральнай уладай Рэчы Паспалітай: кагосьці перакупілі, кагосьці запалохалі, адбыўся раскол. «Лаяльныя» напісалі ў Вільню «ўгодлівы ліст», каб вярнуць стары парадак рэчаў. Лідара «радыкальнай» часткі Хатко Багдановіча прысудзілі да смерці. Далей падобныя паўстанні працягваліся з перыядычнасцю ў 5-10 гадоў.
Падзеі 400-гадовай даўніны ў Магілёве заслугоўваюць экранізацыі ці хаця б графічнага рамана. Фактычна, гэта спроба лакальнай буржуазнай рэвалюцыі на ўсходзе ВКЛ: рэй вяла акурат не галеча, але заможныя майстры і рамеснікі. Падобныя падзеі на той час адбываліся па ўсёй Еўропе, за выключэннем Масковіі.
Падрыхтаваў Алесь Кіркевіч
