Прапануем вам падборку знакавых датаў на тыдзень. Ёсць за што парадавацца, па чым пасумаваць, пра што задумацца. Кожная дата — кавалачак гісторыі, карысны не толькі як артэфакт мінулага, але і як «пасланне ў бутэльцы» для нас сённяшніх.
Чытайце, думайце, рабіце высновы.
26 красавіка
1986. Выбух на Чарнобыльскай АЭС.
Самая жахлівая тэхнагенная катастрофа адбылася ў Чарнобылі над Прыпяццю, зусім побач з мяжой БССР. Выбух справакаваў пажар, а той — выкід вялізнай колькасці шкодных рэчываў, якія разнесліся па тэрыторыі Еўропы і пакрылі ўсю Беларусь (недзе менш, недзе больш).
Савецкае кіраўніцтва спрабавала схаваць трагедыю. Гэта абярнулася яшчэ большай бядой: на першамайскія дэманстрацыі ў 1986-м, як і кожны год, выганялі тысячы і тысячы людзей... Лічыцца, што чарнобыльскі кейс (разам з Афганістанам і эканамічным крызісам) спрычыніліся да скону СССР.
З 1986 па 2000 год сотні тысяч людзей былі эвакуяваныя з найбольш брудных раёнаў Беларусі, Украіны і Расіі. Частка тэрыторыяў прызнаная непрыдатнай для жыцця. Тым не менш 12% насельніцтва Беларусі дагэтуль жывуць на забруджанай тэрыторыі. На ёй жа месціцца 2371 населены пункт.
27 красавіка
1919. У Гродна ўваходзяць польскія войскі.
Дата сімвалічная: пачатак гісторыі міжваеннай Заходняй Беларусі, якая ўваходзіла ў склад Польшчы. Нават нягледзячы на тое, што ў 1920-м палякам давядзецца адступіць пад наступам Чырвонай арміі і вярнуць пазіцыі толькі пасля бітвы пад Віслай.
Гродна «за польскім часам» (1919–1939) — гэта рост камерцыі, прыватнай ініцыятывы, прадпрыемстваў. Не так, як у Вільні ці Львове, але ўсё ж. Разам з тым — час паланізацыі: нават музеі польская ўлада стварала з канкрэтнай мэтай: «аслупаваць» сваё гістарычнае права на тэрыторыю.
Сёння любяць рамантызаваць той перыяд, забываючыся на палітычныя працэсы, ціск на ўсе праявы беларушчыны. Разам з тым для большасці гарадзенцаў гэта быў час «нармальнасці»: стабільнага жыцця, калі можна было зарабляць грошы, будаваць дамы, пачаць сваю справу. Апошняе мірнае дваццацігоддзе перад Другой сусветнай, якая змяніла горад і яго насельніцтва да непазнавальнасці.
28 красавіка
1944. Памёр Ільдэфонс Бобіч.
Будучы святар, пісьменнік, адзін з беларусізатараў касцёла вучыўся ў Коўне, пасля скончыў Віленскую духоўную семінарыю. Ужо ў 1907 годзе ў «Нашай Ніве» было надрукаванае ягонае першае апавяданне «Слёзы». З 1913 па 1915 друкаваў у Вільні газету для каталікоў «Беларус». З 1920-га Бобіч служыў у Вільні ў кафедральным касцёле, друкаваў працы па практыцы беларускіх набажэнстваў. Польская касцельная вярхоўка пасля кансультацыі ў Варшаве «зарубіла» ініцыятыву. Бобіч апынуўся ў парафіі Германовічы на Шаркаўшчыне, з 1930-га — у Іўі. Службы ён упарта праводзіў па-беларуску.
Пры немцах Бобіч выдаў некалькі кніжак, рыхтаваў яшчэ больш, але быў арыштаваны ў 1942-м. З вялікай імавернасцю на яго данёс нехта з ліку каталіцкага кліру. Выйшаў у 1944 годзе і ў хуткім часе памёр. Пахаваны ў Іўі каля касцёла. Надпіс на крыжы зроблены па-польску.
29 красавіка
1921. Нарадзіўся Мікола Ермаловіч.
Перад вайной Ермаловіч паспеў скончыць тры курсы педінстытута ў Мінску. Пасля, маючы «бронь» ад войска па зроку, у эвакуацыі. Вучыў дзяцей расійскай мове ў Мардовіі. Вярнуўся ў БССР, выкладаў, але ўжо з 1957-га на пенсіі: зрок імкліва пагаршаўся...
Жывучы ў Маладзечне, амаль штодня ён ездзіў у Мінск, каб працаваць у архівах. Вынікам стала канцэпцыя, якая перавярнула погляд на сярэднявечча ў Беларусі. ВКЛ, аказваецца, не чужая, а беларуская дзяржава. Больш за тое, яе сэрца — гэта гістарычная Наваградчына!
У СССР такую «крамолу» надрукаваць не маглі. Працы Ермаловіча перадавалі з рук у рукі ў выглядзе самвыдату. Зорны час Ермаловіча — час перабудовы: «Па слядах аднаго міфу» (1989) стала культавай кнігай для пакалення нацыянальнай інтэлігенцыі. Яго працы з’явіліся ў кнігарнях па ўсёй краіне. Гісторык памёр у Маладзечне ў 2000-м, крыху не дажыўшы да свайго 90-годдзя.
30 красавіка
1564. Андрэй Курбскі перайшоў на бок ВКЛ.
Гісторыя Курбскага — гэта першы кейс расійскага дысідэнта, які збег у варожую краіну праз нязгоду з палітыкай Масквы. За Іванам Грозным Курбскі займаў ключавыя пасады. Больш за тое, быў ягоным асабістым сябрам. Магчыма, адзіным.
Жорсткая да бязглуздасці палітыка Грознага выклікала ў Курбскага дысананс. Застаўся выбар: падпарадкаванне, смерць або эміграцыя. Так Курбскі стаў першым расійскім палітэмігрантам. Жыгімонт Ваза прыняў яго на службу, даў зямлю на Валыні.
Курбскі паспеў паўдзельнічаць у Лівонскай вайне з Масковіяй. Сям’ю Курбскага (жонку і сына) Іван Грозны пасадзіў, таму той жаніўся яшчэ раз у ВКЛ, меў дзяцей. Захавалася некалькі лістоў з палемікай Курбскага і Грознага. Маскоўскі цар так і не прабачыў свайму сябру, стаў яшчэ больш жорсткім: атачэнне лічыў «здраднікамі», а калектыўны Захад ненавідзеў.
1 траўня
1879. Нарадзіўся Ян Серада.
Скончыў Варшаўскі ветэрынарны інстытут. Працаваў ветэрынарам у Мінскай губерні, пасля — у Манчжурыі. У той самай якасці — ветэрынара — быў мабілізаваны ў войска падчас Першай сусветнай: стаўка рабілася на конніцу, таму прафесія запатрабаваная. Палітыка з’явілася ў жыцці Яна Серады пасля рэвалюцыі 1917-га.
Быў старшынёй Усебеларускага кангрэсу ў 1917-м, старшынёй Рады БНР — у 1918-м. Лысы мужчына ў форме са стаічным поглядам з-пад пенснэ на легендарным фота «айцоў БНР» — гэта ён, Янка Серада. Уваходзіў у Найвышэйшую раду БНР з 1919-га па 1920-ы. На гэтым з палітыкай усё.
У БССР Серада працаваў у наркамаце земляробства, загадчыкам бібліятэкі пра Інбелкульце, дацэнтам Горацкай сельскагаспадарчай акадэміі. У 1930-м Сераду арыштавалі па справе «Саюза вызвалення Беларусі. Чарговы арышт — у 1941-м. У 1943-м колішняга старшыню Рады БНР нечакана вызваляюць, і... на гэтым яго сляды губляюцца. Далейшы лёс і нават магіла — невядомыя.
2 траўня
1888. Нарадзіўся Іван Віткоўскі.
Лёс Віткоўскага нетыповы для адраджэнцаў ці нацыянал-камуністаў першай паловы ХХ ст. Нарадзіўся пад Оршай. Скончыў каталіцкую духоўную семінарыю ў Пецярбургу. Служыў памочнікам ксяндза ў Мазыры. У 1918-м пазбаўлены духоўнага сану. Што там дакладна адбылося — невядома... Але ўжо праз год Віткоўскі ідзе добраахвотнікам у Чырвоную армію.
Далей — кар’ера партработніка. Спачатку на Віцебшчыне, пасля ў Мінску. У Інбелкульце Віткоўскі кіраваў польскім аддзелам. Пазней — дырэктар Інстытута польскай пралетарскай культуры. Як і Усевалад Ігнатоўскі, Віткоўскі даследаваў паўстанне 1863 года. Акурат тады, на хвалі беларусізацыі, Студзеньскае паўстанне «перакоўвалася» ў паўстанне Каліноўскага: патрэбныя былі адукаваныя спецыялісты з добрым веданнем польскай мовы.
У 1933-м Віткоўскага арыштавалі. Арышты пачатку 30-х яшчэ не былі фатальнымі, не мелі на мэце фізічнага вынішчэння інтэлігенцыі. Выйшаў. Паспеў нават уладкавацца на працу пад Ленінградам. Паўторна арыштаваны ў 1937-м. Віткоўскага этапавалі ў Мінск і пасля хуткага следства расстралялі.
Падрыхтаваў Алесь Кіркевіч
