Прапануем Вам падборку знакавых датаў на тыдзень. Ёсць за што парадавацца, па чым пасумаваць, пра што задумацца. Кожная дата — кавалачак гісторыі, карысны не толькі як артэфакт мінулага, але і «пасланне ў бутэльцы» для нас сённяшніх.
Чытайце, думайце, рабіце высновы.
7 снежня
У 1921-м годзе па ініцыятыве Браніслава Тарашкевіча было ўвторанае Таварыства Беларускай Школы ў Радашковічах. Само Таварыства было зарэгістраванае яшчэ ўлетку ў Вільні, а вось першая ячэйка ў рамках сённешніх беларускіх межаў — 7 снежня.
ТБШ, у адрозненні ад палітычных праектаў тых гадоў у Заходняй Беларусі — «Грамады», клубу «Змаганне», КПЗБ — было выключна культурніцкай арганізацыяй. Беларусам даводзілі, што іх мова і культура існуе, а падзел на «рускіх» і «палякаў» па веравызнанні — усяго толькі варожая прапаганда. Беларусы — ёсць, гэта не сорамна, але нармальна!
Праз курсы і праграмы прайшлі тысячы беларусаў з Наваградку, Баранавічаў, Клецку, Вільны ды іншых гарадоў і вёсак. У 1936-м польскія ўлады ўсё ж забаранілі ТБШ. Культуру палічылі формай палітыкі — не менш небяспечнай за камунізм ці сепаратызм.
Адзін з гурткоў Таварыства Беларускай Школы
8 снежня
У 1926-м годзе да БССР былі далучаныя Рэчыцкі і Гомельскі паветы. Нагадаем, што пасля Рыжскага міру 1921 году беларусы апынуліся раскіданыя: частка ў Польшчы, частка ў Савецкай Расеі і толькі частка ў БССР (нават не ўся былая Менская губерня).
Першае ўзбуйненне БССР прайшло ў 1924-м — далучылі былую Віцебскую губерню, тое-сёе з былой Смаленскай і Гомельскай. Маглі б на тым і спыніцца, але ў 1926-м у Польшчы адбыўся пераварот — да ўлады прыйшоў Пілсудскі. У СССР гэта палічылі дрэнным знакам, таму «дакінулі» БССР новыя землі.
Навошта? Каб паказаць жыхарам Заходняй Беларусі, што БССР — гэта круты дзяржаўніцкі праект, да якога трэба далучацца. Няхай узбуйненне і было выключна прапагандысцкім актам, але дадало нашай дзяржаве больш за 15 тысяч квадратных кіламетраў тэрыторыі.
9 снежня
У 1891-м годзе нарадзіўся Максім Багдановіч. Паэт-рамантык, якога ад школы ведае кожны беларус: «Зорка Венера...», «Паміж пяскоў егіпецкай зямлі...», «Слуцкія ткачыхі...» — залаты фонд нашай паэзіі пачатку ХХ стагоддзя.
У адрозненні ад Багушэвіча ці Купалы, Багдановіч быў сапраўдным рамантыкам. Не зацыкліваўся на сацыяльных тэмах, пакутах, «цяжкой мужыцкай долі» і г. д. Магчыма, менавіта таму яго вершы і сёння можна чытаць дзяўчыне на рамантычным спатканні — яны паза часам.
Бацька Багдановіча быў этнографам-заходнерусістам — яны рэгулярна сварыліся. Большую частку жыцця Максім правёў у Расеі: радзіма жыла адно ў ягоных успамінах. Памёр таксама на чужыне — у Крыму ў 1917-м годзе, не дажыўшы паўтары гады да абвяшчэння БНР.
Менск у 1918 годзе
10 снежня
У 1918-м годзе Чырвоная армія заняла Менск. Нямецкія войскі адступалі на Захад — у іх на радзіме таксама адбылася рэвалюцыя, вайна была скончаная. За імі следам адступалі і дзеячы БНР, каб ненадоўга асесці ў Горадні, у Вільні, а пазней — у Празе, Варшаве, Коўні...
БНР так і не стварыла сваіх паўнавартасных вайсковых адзінак, таму лёсавызначальны момант — адступленне немцаў і наступ «чырвоных» — быў згублены. Менск так і не пабыў ані дня пад уладай Ураду БНР. Калі б пабыў — нават кароткі час — гэта магло б стаць важным прэцэдэнтам, які б павысіў шансы рэспублікі ў перспектыве.
Разам з тым, рашэнне аб стварэнні Савецкай Беларусі менавіта са сталіцай у Менску было прынята менавіта з аглядкай на перадгісторыю з БНР.
11 снежня
У 1994-м расейскія войскі ўступілі на тэрыторыю Чачні. Першая Чачэнская вайна стала шокам і для Захаду, і для краінаў СНД. Урад Ельцына, які лічыўся дэмакратычным, зноў вярнуўся да імперскай практыкі падаўлення народаў на ўскрайках вялізнай краіны.
Некаторыя беларусы таксама прымалі ўдзел у той вайне на баку РФ: у асноўным былыя савецкія вайскоўцы, ветэраны Афганістану ды іншых гарачых гропак. Пазней, у 1996-м Зянон Пазняк на мітынгу аб’явіў хвіліну маўчання па забітым чачэнскім лідэры Дудаеве: у нацыянальных колах жыла думка, што Расея таксама можа абыйсціся і з Беларуссю.
Сімвалічна, што ў гэты ж дзень у 1918-м нарадзіўся Аляксандр Салжаніцын — легендарны пісьменнік, дысідэнт, антыкамуніст. Варта дадаць, што ўжо на эміграцыі Салжаніцын вярнуўся да «імперскай» рыторыкі пра веліч Расеі.
Расійскія танкі ў Чачні
12 снежня
У 1586-м у Горадні памёр кароль польскі і вялікні князь літоўскі Стэфан Баторый. Пасля было праведзена анатамічнае ўскрыццё цела — першае ва Усходняй Еўропе. Лічылася, што караля маглі атруціць, адсюль і ўскрыццё. Каралю было 53 гады.
Баторый змог даць адпор Маскве, вярнуў Смаленск, паставіў на калені маскоўскіх ваяводаў. Жорсткі, ваяўічы, але адукаваны чалавек з Валахіі апынуўся акурат тым героем, які мог супрацьстаяць бязлітачнаму Івану Грознаму. У побыце Баторый быў па-спартанску сціплы, не любіў раскошы, а піў выключна такайскае віно — з радзімы.
Яго ўлюбёнай рэзідэнцыяй быў замак у Горадні: побач было багата лясоў, а Быторый любіў паляванні. Зараз замак Баторыя ў горадзе над Нёмнам аднаўляюць. Помніка каралю, нажаль, пакуль так і не з’явілася ў Беларусі.
13 снежня
У 1981-м у Польшчы было ўведзенае вайсковае становішча. Пра гэта па дзяржаўным тэлебачанні сказаў генерал Войцэх Ярузэльскі. Уводзілася каменданцкая гадзіна, забарона мітынгаў і сходаў, на вуліцаз з’явіліся танкі і жаўнеры. Тысячы актывістаў і апазіцыянераў апынуліся ў зняволенні. Вайсковы стан трываў паўтары гады.
Ужо ў 1990-я, пасля падзення камунізму, Ярузэльскі апраўдваўся, маўляў, вайсковае становішча ўратавала краіну ад увядзення савецкіх войскаў і грамадзянскай вайны. Шмат хто з сучасных польскіх гісторыкаў і палітыкаў лічыць гэта «адмазкай» і спробай апраўдаць гвалт.
Ніхто з арганізатараў увядзення вайсковага стану па факце так і не быў пакараны.
Падрыхтаваў Алесь Кіркевіч
