Прапануем Вам падборку знакавых датаў на тыдзень. Ёсць за што парадавацца, па чым пасумаваць, пра што задумацца. Кожная дата – кавалачак гісторыі, карысны не толькі як артэфакт мінулага, але і “пасланне ў бутэльцы” для нас сённешніх.
Чытайце, думайце, рабіце высновы.
8 лютага
У 1921 годзе нарадзіўся Іван Мележ.
На першым курсе Маскоўскага ўніверсітэту філасофіі ў 1940-м годзе быў прызваны ў армію, браў удзел у баях, двойчы паранены. Тады і пачаў пісаць – спачатку для газетаў, пасля ўжо – маштабныя апавяданні і раманы. Слава пісьменніка прыйшла да Мележа ўжо пасля вайны, калі яго творы пачалі выдавацца шматтысячнымі накладамі.
Вяршыня творчасці Мележа – трылогія “Палеская хроніка” (“Людзі на балоце”, “Подых навальніцы”, “Завея, студзень”). Там аўтар у дэталях апісаў жыццё палескай вёскі 1920-х: злыбеды і радасці, калектывізацыю і раскулачванне, каханне і нянавісць. Мележ выдатна апісаў тое, што бачыў на свае вочы, бо паходзіў з невялічкай палескай вёскі Глінішча на Гомельшчыне.
Іван Паўлавіч быў шчодра адораны ўсімі магчымымі дзяржаўнымі прэміямі ды ўзнагародамі. У 1970-х быў намеснікам старшыні Саюза пісьменнікаў, быў кіраўніком Беларускага камітэту абароны міру, уваходзіў у Сусветную раду міру. Памёр у 1976-м годзе, пахаваны на Усходніх могілках у Менску.
9 лютага
У 1550 годзе заснаваны Віленскі езуіцкі калегіум, які ў 1578-м быў пераўтвораны ў Віленскі універсітэт.
Універсітэт стаў найбуйнейшым асветніцкім цэнтрам у рэгіёне, які даваў дыпломы ва ўсіх кірунках ведаў. Пасля падзелаў Рэчы Паспалітай Віленскі ўніверсітэт працягнуў працу: да 1823 году стаў найбуйнейшым універсітэтам у Імперыі, які па колькасці студэнтаў пераўзыходзіў нават Оксфард.
У 1819-м універсітэт быў пазбаўлены права прысваення вучоных ступеняў магістра і доктара, а ў 1821-м было забаронена выдаваць нават кандыдацкія дыпломы. Універсітэт збіраў у сваіх сценах вольнадумную моладзь, акурат тут працавалі таварыствы філаматаў і філарэтаў. Гэта справакавала хвалю рэпрэсіяў і арыштаў: больш за сотню студэнтаў аддалі пад суд, у тым ліку Адама Міцкевіча.
Універсітэт увайшоў у гісторыю як інкубатар нацыянальнай эліты: польскай, літоўскай і беларускай. Сярод яго вядомых навучэнцаў Ігнат Дамейка, Юзаф Крашэўскі, Томаш Зан, Тэадор Нарбут, Чэслаў Мілаш, Юльюш Славацкі, Ян Чачот і многія іншыя.
10 лютага
У 1940-м годзе пачаўся першы этап дэпартацыі насельніцтва з Заходняй Беларусі, 50 тысяч чалавек было адпраўлена ў Сібір і Казахстан.
Не прайшло і паў гады пасля 17 верасня 1939 году, як на Заходнюю Беларусь абрынулася хваля рэпрэсіяў. Паралельна з саветызацыяй і калектывізацыяй, рэгіён вычышчалі ад “непажаданых элементаў”, якія нібыта заміналі “пабудове савецкага грамадства”. Сярод іх апынуліся не толькі польскія асаднікі ці былыя паліцыянты, але і звычайныя працавітыя беларусы, якія для новай улады былі “кулакамі”.
Захавалася шмат сведчанняў, як людзей наўпрост забіралі па начах, грузілі ў вагоны, не даючы ўзяць з сабой нават прадукты і цёплыя рэчы. З-большага людзі нават і не ведалі, у чым іхная віна. Далей была дарога, якую перажылі далёка не ўсе. Ну і ўрэшце бязкрайнія засыпаныя снегам прасторы, дзе людзям, часта нават без рыштунку, даводзілася будавацца і наладжваць побыт.
10 лютага 1940 – змрочная дата нашай гісторыі, якую варта памятаць нароўні з Ноччу растраляных паэтаў з 29 на 30 кастрычніка 1937 году.
11 лютага
У 1807 годзе нарадзіўся Напалеон Орда, беларускі мастак, кампазітар, паўстанец.
Мы ведаем Напалеона Орду яго як аўтара безлічы малюнкаў нашых палацаў, сядзібаў і маёнткаў, якія Орда ствараў у 1870-я гады. Разам з тым, часта забываем, што Орда кіраваў паўстанцкім атрадам ў 1830-1831 гадах, атрымаў ордэн Virtuti Militari, быў арыштаваны пасля паўстання 1863 году, сядзеў у Гарадзенскай і Кобрынскай турме.
Орда шмат падарожнічаў: Францыя, Англія, Паўночная Афрыка, Прусія, Шатландыя, Партугалія… На кожным новым месцы ён маляваў: ягонай “фішкай” былі гарадскія віды. Калі Францыя і Англія былі і без таго добра адмаляваныя сотнямі мясцовых мастакоў, то створаныя Ордам літаграфіі і акварэлі Беларусі, Польшчы, Літвы і Галічыны сталі наўпрост унікальным матэрыялам, паводле якога гістокі могуць вывучаць тагачасную архітэктуру і ландшафты.
Напалеон Орда памёр у Варшаве ў 1883 годзе, але пахаваны быў, згодна запавету, на радзіме ў Іванаве.
12 лютага
У 1882 годзе нарадзіўся Леў Дашкевіч, беларускі фотамастак.
Дашкевіч паходзіў са шляхецкага роду, вучыўся ў Варшаве ды Парыжы. У 1904-м быў арыштаваны за ўдзел у студэнцкім страйку: пасля гэтага яму было забаронена навучацца ў ВНУ Расейскай імперыі. Дашкевіч быў чалавекам шматлікіх талентаў: выдатна ведаў і выкладаў французкую мову, працаваў у медычных установах, але галоўнае ягонае захапленне – фатаграфія.
Здымаць ён пачаў яшчэ ў Парыжы, пасля працаваў фатографам падчас экспедыцыяў па Закаўказзі – рабіў этнаграфічныя фота горных плямёнаў, з 1918-га працаваў дзяржаўным фатографам ураду Азербайджана. У 1920-м Дашкевіч вярнуўся ў Беларусь: за наступныя дзесяць год ён стварыў унікальную калекцыю фотаздымкаў гарадоў, вёсак, людзей і ландшафтаў нашага краю.
У 1930-м Дашкевіча арыштавалі па справе “Саюза вызвалення Беларусі”, але ў хуткім часе адпусцілі. У далейшым фатаграфіяй ён ужо не займаўся, працуючы ўжо выключна медыкам. Леў Дашкевіч памёр у 1957 годзе, пахаваны на Кальварыйскіх могілках у Менску.
13 лютага
У 1705 годзе нарадзілася Францішка Уршуля Радзівіл, першая жанчына-драматург у Рэчы Паспалітай.
Францішка паходзіла з магнацкага роду Вішнявецкіх на Украіне, але выйшла замуж за Міхаіла Радзівіла “Рыбаньку” – так апынулася ў Нясвіжы. Жанчына атрымала цудоўную хатнюю адукацыю, ведала замежныя мовы, шмат чытала. З часам пачала пісаць сама: статус мужа дазваляў апроч выхавання дзяцей увесь вольны час прысвячаць творчасці.
Францішка пісала лёгкія барочныя п’есы з характэрнымі названмі: “Каханне – дасканалы суддзя” або “Каханне – дасканалы майстар”. Стварыла ў Нясвіжы прыдворны тэатр для якога сама падбірала актораў. На яе рахунку 16 п’есаў, 17 лібрэта, а таксама празаічныя творы, накшталт, парадаў для сваёй дачкі.
Гісторыя Францішкі Уршулі Радзівіл – цудоўны прыклад эмансіпацыі і творчай рэалізацыі заможнай жанчыны ў Рэчы Паспалітай.
14 лютага
У 1956 годзе пачаўся ХХ З’езд КПСС, які паклаў канец эпосе Сталіна.
З’езд праходзіў у Маскве з 14 па 25 лютага. Падчас яго прагучаў гістарычны даклад Хрушчова “Аб кульце асобы і яго наступствах” з асуджэннем сталінскай палітыкі. Паводле ўспамінаў удзельнікаў з’езду, падчас чытання гэтага дакладу ў зале стаяла ціша, не чутно было нават скрыпу крэслаў, большасць дэлегатаў знаходзіліся ў шокавым стане.
З аднаго боку з’езд стаў паваротным момантам: пасля яго людзей пакрысе пачалі выпускаць з лагероў, помнікі Сталіна па ўсім Саюзе знеслі, краіна пачала наладжваць стасункі з Захадам, стартавала так званая “хрушчоўская адліга”, якая аслабіла цэнзуру.
З іншага боку савецкая ідэалагічная сістэма, усясільны КДБ ды мілітарызм нікуды не падзеліся. Усе грахі былі павешаныя на аднаго Сталіна, але дзесяткі тысяч функцыянераў і сілавікоў, адказных за рэпрэсіі, раскулачванне і дэпартацыі, у тым ліку і сам Хрушчоў, сышлі ад адказнасці.
Падрыхтаваў Алесь Кіркевіч
