Прапануем Вам падборку знакавых датаў на тыдзень. Ёсць за што парадавацца, па чым пасумаваць, пра што задумацца. Кожная дата – кавалачак гісторыі, карысны не толькі як артэфакт мінулага, але і «пасланне ў бутэльцы» для нас сённяшніх.
Чытайце, думайце, рабіце высновы.
2 траўня
1447. Казіміраў прывілей
У гэты дзень 575 гадоў вялікі літоўскі князь Казімір IV Ягелончык выдаў прывілей, які пашыраў правы баяраў і паклаў пачатак запрыгоньванню сялян у Вялікім Княстве Літоўскім.
Згодна з прывілеем пашыраліся правы феадалаў, гарантавалася права ўласнасці на зямлю, вольны выезд за мяжу, права судзіць залежных ад іх людзей. У прывілеі прадугледжвалася, што зямлю і дзяржаўныя пасады ў княстве маглі атрымліваць толькі мясцовыя феадалы.
Менавіта ў гэтым дакуменце ўпершыню зафіксавана абмежаванне сялянаў у правах, а ўжо Статут 1588 года канчаткова зафіксаваў поўнае падпарадкаванне селяніна пану. Гэтае падпарадкаванне перарасло ў Рэчы Паспалітай у вельмі суворую форму, якая так і называлася — «прыгон».
Канчаткова прыгоннае права было адмененае ў лютым 1861 года, калі былое Вялікае Княства Літоўскае ўваходзіла ў склад Расійскай імперыі.
3 траўня
1791. Канстытуцыя Рэчы Паспалітай
У гэты дзень Сойм Рэчы Паспалітай прыняў Канстытуцыю, якая была першай канстытуцыяй у сучасным разуменні ў Еўропе і другой у свеце.
У аснове канстытуцыі ляжыць амерыканская канстытуцыя 1787 года, а таксама Дэкларацыя правоў чалавека і грамадзяніна 1789 года, якая была прынятая ў час Вялікай французскай рэвалюцыі. Дакумент прасякнуты ідэямі еўрапейскага Асветніцтва.
Паводле яе ўрад павінен служыць усяму народу, а не інтарэсам прывілеяваных пластоў. Гэта была адчайная спроба рэфармаваць дзяржаву, якая знаходзілася ў відавочным крызісе і падвяргалася падзелам суседзямі.
З 1919 года дзень 3 траўня быў абвешчаны дзяржаўным святам у Другой Рэчы Паспалітай. У часе нацысцкай акупацыі, а таксама ў пасляваеннай сацыялістычнай Польшчы святкаванне гэтага дня было забароненае.
Варта адзначыць, што беларусы і літоўцы заўжды адносіліся да гэтай даты неадназначна.
4 траўня
2005. Памёр Анатоль Сыс
Адзін з самых вядомых беларускіх паэтаў найноўшага часу пражыў кароткае, але надзвычай насычанае жыццё.
Нарадзіўся 26 кастрычніка 1959 года ў вёсцы Гарошкаў на Гомельшчыне. У 1977 годзе паступіў на гісторыка-філалагічны факультэт Гомельскага дзяржаўнага ўніверсітэта імя Францыска Скарыны, які скончыў у 1982 годзе. У 1985 годзе Сыс пераехаў у Мінск, дзе працаваў старэйшым спецыялістам на Беларускім тэлебачанні.
У 1987 годзе быў сярод заснавальнікаў суполкі маладых пісьменнікаў «Тутэйшыя», дзе згуртаваліся аўтары, якія цяпер лічацца прызнанымі класікамі: Адам Глобус, Уладзімір Сцяпан, Алесь Бяляцкі, Пятро Васючэнка, Славамір Адамовіч ды іншыя. У 1988 годзе гэтае таварыства стала арганізатарам святкавання першых «Дзядоў», якія былі жорстка разагнаныя савецкай міліцыяй. Многія ўдзельнікі «Тутэйшых» сталі пазней заснавальнікамі «Мартыралёгу Беларусі» і Беларускага Народнага Фронту.
Анатоль Сыс - аўтар усяго некалькіх зборнікаў вершаў — «Агмень», «Пан Лес», «Сыс», «Лён», якія не губляюць актуальнасці і цяпер.
Вёў разгульны лад жыцця, «паліў сябе жыўцом», як пра яго казалі. Злоўжываў алкаголем, чым моцна падарваў сваё здароўе. Многім запомніўся менавіта такім - вечна п’яным дзіваком з эксцэнтрычнымі паводзінамі.
Аўтар усяго некалькіх зборнікаў вершаў — «Агмень», «Пан Лес», «Сыс», «Лён», якія не губляюць актуальнасці і цяпер.
Пахаваны ў роднай вёсцы.
5 траўня
1936. Нарадзіўся Васіль Якавенка
Будучы беларускі пісьменнік з’явіўся на свет на Гомельшчыне ў сялянскай сям’і.
У 1956 годзе скончыў Беларускі індустрыяльны тэхнікум па спецыяльнасці «геолаг». У 1956–1958 гадах служыў у Савецкай Арміі. Працаваў на беларускім радыё, у рэдакцыі часопіса «Полымя». З 1977 года — член Саюза пісьменнікаў БССР і СССР. У 1977–1978 гадах — сакратар праўлення Саюза кінематаграфістаў БССР. З 1990 года — прэзідэнт Беларускага сацыяльна-экалагічнага саюза «Чарнобыль».
Пачаў публікавацца ў 1948 годзе з мастацка-публіцыстычнымі творамі. Першая кніга нарысаў «Зямля, адкрытая намі» пабачыла свет у 1971 годзе і была прысвечана геолагам. У наступнымх кнігах прозы «Пробны камень», «Пакуль сонца ў зеніце», «Дайсці да ладу», «Другой зямлі не будзе», «Вясковыя дыспуты» ён разважаў над праблемамі вёскі. Апошняя кніга «Абярэг» выйшла з друку ў 2017 годзе і была шмат у чым аўтабіяграфічнай.
Самая вядомая з напісаных Васілём Якавенкам кніг, відаць, трылогія «Пакутны век», якую надзвычай высока цэняць аматары літаратуры. Яна прысвечана няпростай гісторыі, якую перажыла беларуская нацыя цягам апошняга стагоддзя. Крытыкі параўноўваюць гэты твор з «Духам пушчы» Джэка Лондана і «Апошнім з магікан» Джэймса Купера.
Паэт і даследчык літаратуры Алег Лойка ў свой час адзначаў, што «Пакутны век» можа стаць візітнай карткай нашага народа.
Дзякуючы неабыякавасці Васіля Якавенкі да пытанняў экалогіі, у 1988 годзе быў скасаваны праект асушэння поймы Прыпяці, які пагражаў Беларусі пустыняй і сапраўднай катастрофай.
6 траўня
1904. Нарадзіўся Паўлюк Трус
Будучы беларускі паэт з’явіўся на свет на Уздзеншчыне ў сялянскай сям’і.
Першую адукацыю атрымаў у вясковай школе, дзе таксама спяваў у хоры і маляваў вясковыя краявіды. У 1918–1923 гадах вучыўся ва Уздзенскім вышэйшым пачатковым вучылішчы, дзе пасябраваў з Алесем Якімовічам і Пятром Глебкам. Служыў у Чырвонай Арміі. У 1923–1927 гадах вучыўся ў Беларускім педагагічным тэхнікуме ў Мінску.
Друкавацца пачаў у 1923 годзе. З 1925 года сябар літаратурнага аб’яднання «Маладняк». Быў адным з самых папулярных беларускіх паэтаў другой паловы 1920-х гадоў.
Памёр у 1925 годзе ад тыфу ва ўзросце дваццаці пяці гадоў.
Паўзуць вужакі з-пад каменняў,
Вакол, як здань, снуюцца сцені,
Іду дарогаю адзін...
І чую ў посвісце асеннім
Глухія водгукі: «Не йдзі!..» —
Бо ўдзень з дванаццаці гадзін
Паўзуць вужакі з-пад каменняў.
7 траўня
1794. Выдадзены Паланецкі ўніверсал
У канцы сакавіка 1794 года пачалося паўстанне пад кіраўніцтвам Тадэвуша Касцюшкі.
Выступ пачаўся ў Кракаве і быў накіраваны супраць другога падзелу Рэчы Паспалітай, які здарыўся годам раней. Лідарам ад пачатку бачылі менавіта Касцюшку, які ўжо меў багаты вайсковы досвед.
Касцюшка пагадзіўся ўзначаліць паўстанне, але на сваіх умовах: «Толькі за шляхту ваяваць не буду. Жадаю свабоды для ўсяго народа і толькі для яго гатовы ахвяраваць жыццё». То-бок выступіў не толькі з нацыянальных, але і з сацыяльных пазіцый.
На той момант прыгонныя сяляне ў Рэчы Паспалітай былі фактычна ўласнасцю дваранаў. Каб мабілізаваць іх, быў выдадзены Паланецкі ўніверсал, паводле якога прыгоннае права скасоўвалася, а сяляне аб’яўляліся асабіста вольнымі, праўда, без зямлі.
Паводле ўніверсалу, ужо вольныя сяляне павінны былі сплачваць усе даўгі і падаткі і працягваць адпрацоўваць паншчыну. Такі палавінчаты падыход не задаволіў як сялян, так і прывілеяванае саслоўе: прыгонныя не верылі ўніверсалу, а шляхцічы пачалі масава адыходзіць ад паўстання.
Паўстанне заканамерна атрымала паразу, а сам Касцюшка пасля вырашальнай бітвы пад Мацяёвіцамі быў цяжка паранены і трапіў у палон. Расійцы захавалі яму жыццё, а ў 1976 годзе Павал І вызваліў яго.
Касцюшка так і не прыняў ні падарункаў расійскага ўладара, ні падданства, а выехаў у Амерыку, якую лічыў сваёй другой бацькаўшчынай.
8 траўня
1945. Падпісаны Акт капітуляцыі Германіі
У гэты дзень у прыгарадзе Берліна Карлсхорсе паміж прадстаўнікамі саюзных дзяржаваў і нямецкіх войскаў быў падпісаны Акт аб безумоўнай капітуляцыі нацысцкай Германіі. Але насамрэч падпісанняў было два.
Першае падпісанне адбылося ўночы 7 траўня ў французскім Рэймсе і прадугледжвала фактычны выхад Германіі з вайны: нямецкія жаўнеры мусілі спыніць любыя вайсковыя дзеянні на ўсіх франтах, перадаць узбраенні саюзнікам а самім здацца ў палон.
Іосіф Сталін, даведаўшыся аб гэтым, запатрабаваў паўторнага падпісання. Матывацыя была даволі простай: яго абурыла вядучая роля саюзнікаў у гэтым працэсе і само месца падпісання. Таму Сталін настаяў на тым, каб паўторнае падпісанне адбывалася ў занятым савецкімі войскамі Берліне.
Капітуляцыя нацысцкай Германіі набыла моц 8 траўня ў 23:01 па цэнтральнаеўрапейскім часе, то-бок у 01:01 9 траўня па маскоўскім часе.
Другая сусветная вайна ў Еўропе была скончана.
