У канцы лета нарэшце адбыўся анлайн-рэліз дакументальнай іранічнай драмы «Чыстае мастацтва» рэжысёра Максіма Шведа. Стужка пра выяўленчае мастацтва і мастака Захара Кудзіна, які працаваў на вуліцах сталіцы, з’явілася на экранах чатыры гады таму, у адчувальна далёкім ужо 2019 годзе, пакаталася па розных фестывалях, краінах і нават паспела здабыць небывалы інтарэс у сталічных кінатэатрах, якія паказвалі яе цягам месяца.
Гэты невідавочны поспех дакументальнага кіно, які масавы глядач звычайна ігнаруе, апынуўся запраграмаваным. Бо за назвай пра выяўленчае мастацтва схаваўся шчыры візуальны аповед пра краіну, негалосныя правілы жыцця ў ёй, прагу да свабоды і караючую цэнзуру. Зафіксаваная ў «Чыстым мастацтве» Беларусь канца 2010-х — гэта зусім іншая эпоха, у якой мы ўсе жылі яшчэ зусім нядаўна, але больш не жывем і куды ўжо больш дакладна не вернемся.
Аўтары распавядаюць пра мяккі беларускі аўтарытарызм, пераконваючы скептыкаў у тым, што нават у нашай спрэс кантралюемай публічнай прасторы было магчыма з’яўленне некантралюемага мастацкага і грамадзянскага выказвання. Прычым у розным выглядзе: ад ананімных лозунгаў на сценах, якія замалёўваюць каляровымі квадратамі і прастакутнікамі дзве супрацоўніцы сталічнага ЖЭСа, да, уласна, дакументальнага фільма пра гэты арт-феномен. Жорсткая рэчаіснасць апошніх трох год такіх вольнасцей прапанаваць больш не можа.
Кадр з фільма Максіма Шведа «Чыстае мастацтва»
Але фільм Шведа не адзіны, які распавядаў пра сутнасць беларускага грамадства праз свабоду мастацкага выказвання. Гэтай калізіі прысвечаны і фільм Андрэя Куцілы «Стрыптыз і вайна», дзе нішу мастацтва займае майстэрства сцэнічнага выступу аголеных напампаваных мужчын. Але мацнее «Чыстае мастацтва» рыфмуецца з польскай стужкай з недалёкага мінулага, якую ўзгадалі пасля смерці ў турме яе галоўнага героя — мастака і палітвязня Алеся Пушкіна.
Гаворка пра «Беларускі вальс» польскага дакументаліста Анджэя Фідыка, зняты ў другой палове нулявых, 2007 годзе. І зноў пра аўтарытарную Беларусь, паказаную праз жыццё і творчасць яшчэ маладога і жвавага Пушкіна.
Дзіўна тут тое, як люстрана падобныя карціны Шведа і Фідыка, нягледзячы на разрыў у 12 гадоў з моманту іх выхаду на экраны, а таксама пакаленчае і нацыянальнае адрозненне яе аўтараў.
«Беларускі вальс» і «Чыстае мастацтва» сінхранізуюцца ў аповедзе пра палітычную і сацыяльную ўладкаванасць краіны, негалосную дамову ўлады і грамадства праз мастацтва: жывапіс і вулічны перформанс. У абодвух галоўнымі героямі становяцца мастакі: у Шведа — Захар Кудзін, у Фідыка — Алесь Пушкін. Абодвух мастакоў ужо няма ў жывых — Захар Кудзін скончыў жыццё самагубствам напрыканцы 2019 года, а жыццё Алеся Пушкіна скончылася у ліпені 2023-га праз запушчаную прабадную язву. Але прама ці ўскосна адказнасць за гэтыя смерці ляжыць на ўладзе, якая адвяла незалежным мастакам невыносныя ўмовы існавання.
Захар Кудзін
Мастак Алесь Пушкін. Фота: «Радыё Свабода»
Падобныя тут і два вобразы Беларусі, у якіх нібы закансерваваўся час. На экране ўзнікаюць тыя ж грамадскія рытуалы, міліцыя як інструмент рэпрэсій, патасныя ваенныя парады, страх простых людзей шчыра казаць пра тое, што іх хвалюе.
Кінарыфма, якая атрымалася, не прысвечана наканавасці лёсу, дзе аўтарытарызм усіх скаваў ланцугамі кантролю. Калі глядзець абедзве карціны ў храналагічным парадку, прыходзіць разуменне, што час, тэхналогіі, інфармацыя і новыя пакаленні беларусаў паступова размываюць і гэтыя жорсткія ўладныя рамкі, ставяць пад сумнеў нязменнасць і трываласць улады.
І сапраўды, праз год пасля «Чыстага мастацтва» здарыўся выбух 2020 года. Таму сённяшняя спроба рэжыму вярнуць сабе права грамадскага кантролю, разрываючы напрацаваныя за гады сацыяльныя сувязі, прымушаючы людзей шукаць паратунку за мяжой, разбураючы сацыяльныя інстытуты, сеючы хаос і страх з вялікай доляй верагоднасці асуджаныя на пройгрыш. Шанц стаць другой Паўночнай Карэяй у Беларусі вельмі малы, час для гэтага ўжо страчаны. А другім Кітаем, з яго лічбавым аўтарытарызмам, стаць няма магчымасці — на гэта проста няма дзе ўзяць грошай.
Час іграе супраць беларускага аўтарытарызму і яго жадання спыніць будучыню. Пытанне толькі ў тым, калі зноў прарве гэтую дамбу беларускай цярплівасці, што заўважна патрэскалася.
Тарас Тарналіцкі
