Назва можа падацца чытачу правакацыйнай ці маніпулятыўнай, але супадзенні ў гісторыі супрацьстаяння ўлады і грамадства ў Заходняй Беларусі 1930-х і сёння часам проста ўражваюць. Ніжэй — аб’ёмны лонгрыд, які вы, хутчэй за ўсё, не дачытаеце да канца, а дарэмна!
На могілках у невялічкай вёсцы Алекшыцы — усяго некалькі надмагілляў, падпісаных па-беларуску. Адно з іх належыць Леаніду Салаўю, якому ў жніўні 1930-га было ўсяго 13 гадоў. Ягоны брат Барыс быў старэйшы і паспеў уступіць у КПЗБ. Калі жнівеньскай ноччу ў вёску прыехала польская паліцыя, Барыс з дзяўчынай выскачылі ў акно і збеглі. Перайшлі мяжу і апынуліся ў БССР. Барыс Салавей працаваў у Крычаве на заводзе. Пісаў родным. У 1934-м лісты перасталі прыходзіць... Леанід Салавей назваў сына ў гонар брата: Барыс. Той вырас і паставіў яму помнік з беларускамоўнай эпітафіяй.
Да чаго гэты ўступ? Да таго, што падзеі крывавага Алекшыцкага фэсту, якім сёлета спаўняецца 90 гадоў, як, зрэшты, і ўся гісторыя супрацьстаяння ў Заходняй Беларусі таго часу сёння цалкам забытая. Выцертая з памяці. Рэдкі напамін — надмагіллі ўдзельнікаў або іх сваякоў па вёсках, дзе цяпер жыве па тры бабулькі. Яшчэ ў пасляваеннай БССР Машэраву ці Мазураву быў патрэбны брэнд «Беларусі-партызанкі». А вось пра «Заходнюю Беларусь — змагарку» успамінаць не хацелася.
Сёння пра КПЗБ зрэдку кажуць хіба праўладныя гісторыкі кшталту Марзалюка. У кантэксце гераічнага Прытыцкага ды «панскай Польшчы». І тут хутчэй не пра беларусаў, а пра даброты савецкага ладу і антызаходнюю рыторыку. Іронія лёсу ў тым, што сучасная беларуская дзяржава паводле парадкаў як дзве кроплі вады падобная на міжваенную аўтарытарную Польшчу, супраць якой акурат і змагаліся дзеячы КПЗБ, «Грамады», ТБШ ды іншыя неабыякавыя беларусы.
Агітацыйныя матэрыялы КПЗБ
Польшча, якую мы страцілі?
Зразумела, калі параўноўваць міжваенную Польшчу і СССР, першая была надзвычай дэмакратычнай дзяржавай. У 1918-м яна засноўвалася як дэмакратыя: з падзелам уладаў, з выбарчым правам для жанчынаў, усіх маёмасных слаёў і ўсіх нацыянальнасцяў. Польшча была парламенцкай рэспублікай, дзе прэзідэнт меў менш правоў, чым прэзідэнт Польшчы сёння.
Але ўжо ў 1920-я ўсё пачало змяняцца. Пасля травеньскага перавароту 1926-га да ўлады прыходзяць Пілсудскі і ягоная каманда. Адгэтуль ён галоўнакамандуючы, хоць прэзідэнтам так і не стаў. Навошта, калі ён можа прызначаць прэзідэнтаў?.. Тую ўладу называлі «ўладай палкоўнікаў» — былых легіянераў, якія лічылі сябе пакрыўджанымі і неацэненымі ў пачатку 1920-х. Пачынаецца закручванне гаек і абмежаванне правоў. Польшча ператвараецца ў аўтарытарную дыктатуру з папулісцкай рыторыкай: зараз набудуем школаў і дарогаў, наша войска самае моцнае і г. д.
Сусветны эканамічны крызіс 1929-га дайшоў сюды не адразу. Пікам можна лічыць 1933 год. Заходняя Беларусь адносілася да т. зв. «Польшчы Б» — ці не самага занядбанага аграрнага кавалку дзяржавы. Калі ўдарыў крызіс, беларуская вёска выбухнула... Сёння шмат хто любіць ідэалізаваць жыццё ў заходнебеларускай правінцыі да 1939-га, але насамрэч гэта і зямельны голад, і беспрацоўе, і безграшоўе. Уявіце сабе сітуацыю, калі маладому хлопцу проста няма ні зямлі, ні працы ў вёсцы. У гарадах працы таксама не хапае, яны перанаселеныя, там дамінуюць габрэі.
Дадамо нацыянальны прыгнёт: закрыццё беларускіх школаў. Калі сёння беларускамоўную адукацыю можна лічыць забабонам невялічкага адсотку насельніцтва, то ў той час вёска спрэс размаўляе па-беларуску. Але дзецям не даюць вучыцца на мове штодзённага ўжытку. Яшчэ дадамо цяжкасці з кар’ерным ростам у дзяржаўнай сферы проста таму, што ты беларус. Бо беларус — гэта апрыёры «камуніст» і «чалавек другога гатунку»... Усё гэта і справакавала супрацьстаянне, рэй у якім вялі «Грамада», пасольскі клуб «Змаганне», ТБШ і, урэшце, КПЗБ.
Косаўскі расстрэл
Адным з першых прэцэдэнтаў быў т. зв. «косаўскі расстрэл» у лютым 1927 года. Сёння Косава — соннае мястэчка, вядомае хіба дзякуючы Касцюшку. Раней — цэнтр павета, да якога адносіліся нават Івацэвічы. Усё здарылася праз тыдзень пасля арыштаў у справе «Грамады». Як і шмат дзе ў Заходняй Беларусі, на плошчы арганізаваўся стыхійны мітынг. Людзі тады былі звыклыя адбіваць затрыманых у паліцыі. Добра пра гэта ўспамінае Валянцін Таўлай: калі ён быў падлеткам і бацьку забіралі, то вясковыя людзі атачылі паліцыянтаў, сцягнулі бацьку з саней, а той яшчэ ўгаворваў сваіх абаронцаў разысціся, каб не было страляніны.
Гэтаксама было і ў Косаве, адно што без стрэлаў не абышлося. Калі пачалася штурханіна, паліцыя пачала страляць. Вядома, што загінула шасцёра сялянаў. Пра колькасць параненых сказаць цяжка. Ніхто яшчэ не ведаў, што «косаўскі расстрэл» — гэта толькі пачатак, першая ластаўка..
Кірмашы ў Заходняй Беларусі 30-х часта ставалі месцамі мітынгаў і боек
Алекшыцкі фэст
19 жніўня 1930-га ў Алекшыцах меўся адбыцца фэст. Гэта звычайная справа для вёскі: свята ў царкве, а на рынку — кірмаш і народныя гулянні. Справа, аднак, набыла палітычны кірунак: на фэст прыехалі паслы Сойма з беларускага клуба «Змаганне», Дварчанін і Валынец. Яны ўжо былі звязаныя з КПЗБ і ведалі, што зусім хутка Пілсудскі распусціць Сойм, пачнуцца рэпрэсіі, і статус пасла не ўратуе. На ўсіх «няправільных» паслоў ужо былі заведзеныя справы, якія толькі чакалі часу...
Паслы пачалі прамаўляць да натоўпу, у якім было каля дзвюх тысяч чалавек. Паліцыя, роўна як цяпер падчас мітынгаў, пачала прабівацца праз натоўп, каб выхапіць завадатараў. Людзі не разгубіліся, пабралі калы ды аглоблі — пачалася бойка. Спачатку паліцыянты стралялі паверх галоваў: кажуць, на званах царквы ў Алекшыцах захаваліся шчарбіны ад куляў 90-гадовай даўніны. Пасля пачалі страляць у людзей: двое загінула. Натоўп збіў паліцыянтаў на горкі яблык, але забітых з іх боку не было.
Валынец з Дварчанінам спрабавалі з’ехаць у Гродна, але былі затрыманыя ў Індуры, на пад’ездзе да горада. Каардынацыя праз тэлефон у паліцыі ўжо працавала. Больш яны свабоды не бачылі: Сойм быў распушчаны праз 10 дзён, асудзілі іх, сучаснай мовай кажучы, за «масавыя беспарадкі» і «гвалт у дачыненні да паліцыі». Маўляў, Дварчанін меў рэвальвер і страляў. Зразумела, гэта была хлусня. Пазней іх абмянялі ў БССР, а там расстралялі НКУСаўцы. Атрымліваецца, Алекшыцы — апошняе, што яны бачылі на свабодзе на беларускай зямлі.
Для жыхароў Алекшыцаў фэст таксама меў наступствы. Сябар-гісторык Андрэй Вашкевіч, які заспеў жывога сведку тых падзеяў, пераказвае ягоныя словы: уначы прыехала паліцыя на аўтобусах і конях. Усе актывісты ТБШ, «Грамады», КПЗБ, якія, вядома, былі «на алоўку», арыштаваныя. Людзям ламалі пальцы ў дзвярах (і гэта не метафара) або звязвалі ды скідвалі са стала на падлогу, каб арыштаваны ўдарыўся спінай і галавою... Гісторыя пра Барыса Салаўя, прыведзеная ў самым пачатку, — акурат пра тую ноч. Такія наезды паліцыі мелі назву «пацыфікацыя».
Агітацыйныя матэрыялы КПЗБ
Асташынскае паўстанне
Яшчэ адным кейсам, які падымаў вёску на пратэст у тыя часы, былі канфіскацыі. Напрыклад, чалавек не мог сплаціць падаткі, і да яго ў хату прыходзілі «экзекутары». Уваходзілі на падворак і забіралі ўсю маёмасць: ад посцілак і дываноў з куфра да курэй і сячкарні. Пасля тое прадавалася як канфіскат на галоўным пляцы ў вёсцы ці мястэчку. КПЗБоўцы папярэджвалі: набудзеце канфіскат — спалім хату. За тое ж судзілі і ксяндза Гадлеўскага, які прамаўляў да сваіх парафіянаў у Жодзішках, маўляў, набудзеце канфіскат — у касцёл не прыходзьце.
Дык вось, у сакавіку 1932 года ў Асташын пад Наваградкам прыехалі экзекутары забіраць майно ў чалавека. Людзі кінуліся бараніць суседа: збілі экзекутараў, майно забралі. Праз некалькі дзён па той жа справе прыехала ўжо паліцыя, але нехта з сялян кінуўся галасіць: «Пажар-пажар!» Начальнікам пажарнай аховы быў сябар КПЗБ, які пачаў біць у рэйку: гэта быў сігнал выходзіць. Людзі выйшлі, збілі паліцыянтаў, тыя збеглі ў найбліжэйшы маёнтак, які сяляне ўзялі ў аблогу...
Уначы прыехала каля сотні паліцэйскіх: пачалася зачыстка ва ўсіх навакольных вёсках. У в. Нясутычы, калі паліцыя пачала ламіцца ў хаты, збеглі ў лес некалькі хлопцаў, сябраў КПЗБ. Яны хаваліся, а іх лавілі як «банду дыверсантаў»: упалявалі адно ў чэрвені, праз некалькі месяцаў. Апошняга, Івана Бахара, які хаваўся па бліндажах Першай сусветнай, здаў паліцыі мясцовы настаўнік-паляк. Бахар адстрэльваўся, яго паранілі і ўзялі жыўцом: пры сабе знайшлі «боекамплект» — вінтоўку і друкарку, каб друкаваць улёткі.
У Наваградку прайшло паседжанне ваенна-палявога суда, які ўсім вынес смяротны вырак: хлопцаў павесілі на лейцах. Бахара неслі да месца экзекуцыі на вінтоўках, бо ў таго былі прастрэленыя абедзве нагі... Агулам жа са 100 схопленых пад Асташынам сялянаў палова атрымала 5 гадоў зняволення: проста ўявіце — цэлая вёска «села». Шмат хто сядзеў і даўжэй, а выйшаў толькі ў 1939-м. Янка Брыль пісаў, маўляў, трох хлопцаў вызвалілі, яны вярталіся дахаты, і... двое забілі трэцяга. Чаму? Бо думалі, што правакатар. А ці сапраўды так? Ніхто ўжо не ведае.
Агітацыйныя матэрыялы КПЗБ
Кобрын, Нарач, Рагачэўскі...
Апошнім гучным акордам у гэтай гісторыі было т. зв. кобрынскае паўстанне ў жніўні 1933-га. Сяляне канфліктавалі з мясцовым памешчыкам і ўзяліся за зброю. Цікава, што сагітавала іх камуністка Рэгіна Каплан. Сяляне вырушылі некалькімі калонамі і паспрабавалі захапіць паліцэйскі ўчастак: усчаўся сапраўды бой. Раніцай да паліцыянтаў прыехала падмога, і сялянаў разагналі. Цікава, што хлопцам, якія ўдзельнічалі, далі пажыццёвае, а вось Рэгіне Каплан — 15 гадоў зняволення (жанчын не каралі смерцю). Яшчэ цікавей, што пані Рэгіна выжыла, перажыла вайну і стала... супрацоўніцай Службы бяспекі ў паваеннай Польшчы часоў Берута.
Падобная гісторыя лакальнага канфлікту была ў 1935-м на Нарачы, калі рыбакі паўсталі супраць памешчыка Яблонскага, якому ўлады здалі ў арэнду возера. Мясцовыя гадамі лавілі там рыбу, а тут — забарона... Рыбакі разграмілі майно Яблонскага, лодкі, нейкія пабудовы, але да крыві не дайшло. Улады зрабілі мудра і нават «далі заднюю»: дазволілі людзям лавіць рыбу. Пра тыя падзеі Максім Танк напісаў сваю паэму «Нарач».
Вышэйапісаныя падзеі найбольш масавыя і крывавыя. Было шмат кропкавых выпадкаў і «партызанаў-самотнікаў». Ці не самы вядомы з іх — Казімір Рагачэўскі, дарэчы, сваяк майго сябра, з якім мы вучыліся на гістфаку. У 1932-м ці 1933-м яго спыніла паліцыя, а Рагачэўскі дастаў пісталет: аднаго паліцыянта моцна параніў, іншага забіў. Яго доўга шукалі па лясах, ён хаваўся... пакуль не здаў нехта з мясцовых. У Мазанова ля Котры Рагачэўскага акружылі ў нейкім бліндажы. Стралялі, закідвалі гранатамі, той адстрэльваўся, але апошнюю кулю пакінуў сабе. Пра лёс Рагачэўскага мясцовыя людзі пасля складалі песні.
Казімір Рагачэўскі —легендарны баявік КПЗБ
Кругаварот смерці: 1939, 1941, 1944...
У 1930-я шмат хто з беларусаў, якія жылі ў польскай дзяржаве, абраў шлях радыкальнага супраціву. Так яны дамагаліся сваёй «краіны для жыцця». Гэта быў адказ на празмернае ўжыванне сілы польскімі ўладамі. Адказ, які таксама падаграваўся з усходу. Ці паўстала пасля 1939 года на гэтых землях тая «краіна для жыцця», пра якую яны марылі?.. Думайце самі. Лёс Дварчаніна і іншых збеглых у БССР сябраў КПЗБ яшчэ да 1939-га пра нешта сведчыць.
Польскія гісторыкі сёння схільныя падаваць тыя падзеі выключна як барацьбу з «дыверсантамі з усходу». Так, быў фактар савецкага ўплыву, СССР гэта было выгадна. Але паверыць, што ўсе маладзёны, якія ў 1930-я выходзілі на мітынгі, штурхаліся ці нават стралялі ў паліцыянтаў, а пасля сплёўвалі крывёю ў пастарунках і турмах, — «савецкія агенты», проста немагчыма.
А яшчэ важна адзначыць, што гвалт заўсёды мае працяг. Забойства — гэта не канец, а толькі пачатак. У 1939-м сваякі забітых і тыя, каму ў пастарунках паліцыі адбівалі ныркі, прыйшлі забіваць сваіх крыўдзіцеляў у шэрагах «народнай міліцыі». А ўжо ў 1941-м сваякі тых, да каго прыйшлі ў 1939-м, зноўку прыйшлі да сваіх ворагаў. А ў 1944-м... І так да бясконцасці.
Мабыць, гэта адвечнае пытанне: калі ўлада празмерна выкарыстоўвае сваю манаполію на гвалт, ці трэба на тое адказваць гвалтам? І ці ўсведамляе той, хто ўжывае гвалт, што такім чынам запускае кругаварот смерці. Бо кругаварот — гэта заўжды па коле. І заўжды пра вяртанне.
Алесь Кіркевіч, budzma.org
Сачыце за нашымі публікацыямі ў Telegram, Facebook, Вконтакте ды Twitter! А ў нашым Instagram вас чакаюць яскравыя фота!
