Сёлета спаўняецца 140 гадоў з дня нараджэння класіка беларускай літаратуры Янкі Купалы (7 ліпеня), 150 гадоў з дня смерці бацькі беларускай нацыянальнай оперы Станіслава Манюшкі (4 чэрвеня) і 100 гадоў, як быў зроблены першы беларускі пераклад лібрэта самай знакамітай оперы Станіслава Манюшкі «Галька». Пераклад гэты выканаў у 1922 годзе Янка Купала. Але атрымалася так, што павінна было прайсці амаль сто гадоў, перш чым «Галька» загучала з тэатральнай сцэны па-беларуску, піша «Культура і мастацтва».
Станіслаў Манюшка. Фота 1865 года
У пошуках талента
Вясной 1846 года малады віленскі кампазітар Станіслаў Манюшка (1819—1872) вырашае адправіцца ў Варшаву. Амбіцыі Манюшкі патрабавалі паспрабаваць сілы ў оперы. Едучы разам з жонкай з Вільні ў польскую сталіцу, Станіслаў дзяліўся з ёй сваімі думкамі наконт антаганізму паміж панскім дваром і тагачаснай вёскай. Кампазітар згадваў высакародны чын двух сваякоў, якія вызвалілі сваіх сялян ад прыгону задоўга да таго, як гэта стала мэйнстрымам. У Варшаве Манюшка пазнаёміўся з літаратарам Уладзімірам Вольскім (1824—1882), прадстаўніком г.зв. «Варшаўскай цыганэрыі» — суполкі дзівакоў, валасатых, з фальшывымі бародамі, у рыззі, з кіямі вандроўнікаў, ворагаў салоннага жыцця і прыхільнікаў простага народа, збіральнікаў фальклору і выдаўцоў сваіх часопісаў «Надвіслянін» і «Ластаўка». Паэма Вольскага «Галька», якую ў 1845 годзе забараніла цэнзура, прыцягнула ўвагу Манюшкі. Праўда, Манюшка вырашыў змяніць галоўнага героя паэмы. У оперы ім стаў не шляхціч, але пакрыўджаная ім прадстаўніца простага народу. З нейкіх прычын варшаўскай прэм’еры ў 1847 годзе не адбылося. У роспачы Станіслаў Манюшка вяртаецца ў Вільню і тут ставіць «Гальку» ў доме сваёй цешчы.
Віленская прэм’ера двухактовай оперы, у якой гралі сябры Манюшкі, адбылася 1 студзеня 1848 года. У 1854 годзе двухактовая «Галька» ставілася ў Вільні, у 1856 — у Мінску і Гродна. 1 студзеня 1858 года Варшава ўбачыла «Гальку» ўжо чатырохактовую. Усюды оперу ўспрымалі з трыумфам. У адзін дзень беларускі малавядомы правінцыйны кампазітар Станіслаў Манюшка стаў сусветна вядомым. У 1868 яго оперу ўбачылі ў Празе, у 1869 — у Маскве, у 1873 — у Кіеве. У ХХ стагоддзі оперу, якая вытрымала тысячу пастановак, ставілі ў найлепшых оперных тэатрах свету — Нью-Ёрк (1903), Мілан (1905), Сафія (1921), Вена (1926)… Берн, Берлін, Лондан і г.д. (агулам, больш за 25 краін).
А што Беларусь? А Беларусь, як тая пакрыўджаная Галька, сціпла стаяла ўбаку. Першая пастаноўка чатырохактовай оперы адбылася ў Мінску толькі ў 1975 годзе. Рабіў яе польскі рэжысёр на рускай мове. І толькі ў 2019 «Галька» заспявала з беларускай сцэны па-беларуску (у перакладзе музыказнаўцы Святлены Немагай).
Вось такі дзіўны, пакручасты лёс быў у гэтай оперы — оперы, якую ставілі і працягваюць ставіць з вялікім поспехам па ўсім свеце. Створанай тут, на беларускай зямлі беларускім кампазітарам, з выкарыстаннем «беларускага фальклору з Ігуменшчыны» …
Янка Купала
Дунін-Марцінкевіч, Чаховіч, Ядвігін Ш. і Купала
Баронячы наш гонар, трэба сказаць, што на пачатку ХХ стагоддзя «Гальку» ўсё ж паспрабавалі паставіць у Мінску. І спрычыніўся да гэтага паэт Янка Купала. Пераклад лібрэта оперы быў ім завершаны ў 1922 годзе. Аб гэтым «сведчыць паметка на вокладцы зборніка «Шляхам жыцця» (Вільня, 1923): «Галька». 1922. Падрыхтавана для друку». Праўда, надрукаваная яна была толькі ў 1928 годзе ў «Зборы твораў» (IV т.).
У часы станаўлення Купалы як паэта опера проста грымела па ўсім свеце. Карысталася яна поспехам і ў Расійскай імперыі (дэбютаваў у ёй Фёдар Шаляпін). У 1918-м лібрэта оперы было перакладзена і на ўкраінскую мову. Беларусь жа новай, чатырохактовай версіі «Галькі» не бачыла. А пра двухактовую тым часам ужо і забыліся. Але былі тыя, хто ведаў, што Манюшка «свой, тутэйшы», што «Галька» — твор беларускі.
Як вядома, з 1895 па 1904 год Луцэвічы жылі ў засценку Селішча (блізу Вялікіх Бясядаў, што на Лагойшчыне). У публікацыях, прысвечаных Купалу, часам згадваецца, што Селішча яны арандавалі ў «нейкай пані Манюшкі».
Нам удалося ўстанавіць, што маёнткам Аскрышын (блізу Селішча) у XVIII—ХІХ стагоддзі валодаў род Дулічаў. Па ўсёй верагоднасці, згаданая «пані», Эмілія, з’яўлялася дачкой Казіміра і сястрой Канстанціна Дулічаў і жонкай аднаго са стрыечных дзядзькоў Станіслава Манюшкі. Суседам Луцэвічаў быў Зыгмунт Чаховіч (1831—1907), бібліяфіл, які моцна паўплываў на светапогляд Янкі Купалы. У 1863 годзе Чаховіч уваходзіў у склад Літоўскага правінцыйнага камітэта, у якім быў і спявак і настаўнік Ахілес Банольдзі, вялікі сябра Станіслава Манюшкі. Другім чалавекам, які паўплываў на светапогляд Купалы, быў іншы сусед — Ядвігін Ш., пісьменнік, якога лічаць адным з заснавальнікаў беларускай прозы. У Карпілаўцы, маёнтку Лявіцкіх, бывалі фалькларыст, кампазітар і выдавец Антон Грыневіч (1877—1937), драматург-рэжысёр, тэатральны дзеяч Уладзіслаў Галубок (1882—1937).
У размовах з Лявіцкім Купала абмяркоўваў «беларускае пытанне», а таксама творчасць землякоў Адама Міцкевіча, Элізы Ажэшкі, Юзафа Крашэўскага (чые творы пазней Купала перакладзе на беларускую мову). Трэба згадаць, што сам Ядвігін Ш. быў гадаванцам школкі, створанай у Люцынцы Вінцэнтам Дуніным-Марцінкевічам (1808—1884). А ўжо пра супрацу Марцінкевіча і Манюшкі на тэатральнай ніве і што Манюшка бываў у Люцынцы, вядома добра. Купала, безумоўна, чуў пра Манюшку, прасякнуўся да яго пашанай, таму і звярнуўся да творчасці вядомага ўсяму свету кампазітара і земляка. Праўда, гэта толькі мае развагі.
А вось, што кажуць факты
Як мы ведаем, пераклад «Галькі» быў скончаны Купалам у 1922 годзе. У гэты час у Мінску ўжо два гады існаваў Беларускі драматычны акадэмічны тэатр. У лістах Вячаслава Селяха (1886–1976), вядомага опернага спевака і стваральніка беларускай оперы, у 1924 годзе згадваецца: «В первую голову намечены к постановке на белорусском яз. «Князь Игорь» и «Галька» и на русском — «Кармен» и «Борис Годунов». Исторически событие, изложенное в «Слове о полку Игоре», связано с Белорусским краем. Само «Слово» написано на старом белорусском языке. Перевод делает известный поэт Янка Купала» (12.ХІІ); «Порядок постановок предположен такой — Кн. Игорь, Галька, …..» (25.ХІІ) («Беларускі прэм’ер», Сяргей Селях, Мінск, 2018).
У 1928 годзе Янка Купала атрымаў вось такі водгук ад паэта і крытыка Язэпа Пушчы (1902—1964): «…а так надзвычай цяжка, напрыклад, гаварыць аб оперы «Галька» Уладзіміра Вольскага, якая, здаецца, у друку яшчэ нідзе не была і якую аўтар знайшоў магчымым, а мабыць, і патрэбным, выдрукаваць у 1928 г. (…) Наогул дзіўна, чым магла зацікавіць гэта шляхецкая опера Купалу? Твор сам па сабе маламастацкі, — няўжо тым, што Манюшка напісаў да яго музыку?» («Лібрэта опер Станіслава Манюшкі», Мінск, 2020).
Ці мог Янка Купала падрыхтаваць новы пераклад, адаптаваны для оперы? Пэўна, мог бы. Чаму ў друк пад бой крытыкаў была адпраўлена старая версія? Можа, з-за таго, што шанцаў на пастаноўку ўжо не было і гэта была адзіная магчымасць пакінуць беларускі след ў радаводзе оперы? Што ж тычыцца «маламастацкасці» «Галькі», то… і па сёння ідзе яна ў тэатрах з поспехам. Толькі не беларускіх.
Аўтар выказвае падзяку Віктару Скарабагатаму, Святлене Немагай і Сяргею Селяху за кансультацыі. А таксама навуковым супрацоўнікам Дзяржаўнага літаратурнага музея Янкі Купалы за прадастаўленыя для публікацыі матэрыялы з фондаў музея.
Зміцер Юркевіч, kimpress.by