Ці магчыма пісаць вершы, ведаючы, што зусім паблізу забіваюць людзей? Ці трэба адмаўляцца ад культуры агрэсара? Пра гэта «Штодзень» паразмаўляў з Настай Кудасавай.
Наста Кудасава
Штодзень: Узгадаем выраз філосафа Тэадора Адорна пра тое, што пісаць вершы пасля Асвенцыма — варварства. Наколькі гэтыя словы зноў актуальныя пасля пачатку агрэсіі Расеі ва Украіне?
Наста Кудасава: Мы, людзі, думалі, што перажыўшы XX стагоддзе, перажыўшы жахі ІІ Сусветнай вайны, чалавецтва змянілася, мы трапілі ў новы свет з новым чалавекам, які разумее, што такое правы чалавека і г.д. У мяне нейкае пачуццё безнадзейнасці. Чалавецтва не эвалюцыянуе. Як у Эклезіясце: «Што рабілася пад сонцам, тое і будзе рабіцца». І, на жаль, чалавек не змяняецца. Жах гэтай сітуацыі ў тым, што яна не надзвычайная. Гэта заканамернае развіццё. Людзі, якія жылі ў ранейшыя стагоддзі, пражывалі тыя ж самыя ўзрушэнні. І тыя ж самыя жахі адбываліся. Відаць, разумнейшым людзям тых эпох таксама падавалася, што чалавецтва пасля перажытых жахлівых рэчаў эвалюцыянуе, уздымецца на новы этап, будзе развівацца і ісці наперад, каб такога болей не паўтаралася. Аднак мне падаецца, што мы ходзім па коле, і ўсе гэтыя рэчы паўтараюцца і будуць паўтарацца.
Што наконт мастацтва, то я не адчуваю, што нейкая эпоха скончылася: канец літаратуры, канец слова. Як пісалі, так і будзем пісаць Хтосьці зможа знаходзіць адпаведныя словы, хтосьці не зможа. Аднак прынцыповай змены сітуацыі я не бачу: чалавек усё той жа застаўся.
Здымак рукі загінулай жыхаркі Бучы Ірыны Фількінай, які абляцеў увесь свет. Фота: Reuters
Вайна, працягваюцца рэпрэсіі ў самой Беларусі... Ці магчыма цяпер займацца паэзіяй? Ці ёсць настрой на гэта?
Магу сказаць за сябе асабіста. Бачу, у некаторых іншых паэтаў сапраўды такі перыяд роспачы, жахлівага анямення, калі страцілі мову і не знаходзяць словаў. І гэта нармальна: перыядычна я таксама ўпадаю ў ступар і адчуваю бессэнсоўнасць таго, што я раблю. Але, напэўна, у мяне ёсць патрэба пісаць, для сябе асабіста найперш. Гэта мой спосаб жыць: прагаворваючы пэўныя рэчы. Я не магу не прагаворваць. Мне добра пішацца. Я адчуваю, што нарэшце такая мая эмацыйная, экспрэсіўная, пафасная манера адчуваць сусвет, якая раней была недарэчы, цяпер акурат дарэчы аказалася. Як быццам я ў сваім часе жыву.
Гэта жахліва, канешне. Але як быццам цяпер нарэшце ўжывую пражываю тыя пачуцці, якія раней падаваліся літаратуршчынай. А цяпер гэта жыццё. Гэта страшна. Але я пакуль знаходжу словы. І ў мяне атрымліваецца пісаць вершы: або пісаць насуперак усяму, пра нешта светлае, абстрагуючыся, альбо пісаць менавіта пра гэта страшнае. Працэс пісьма не скончыўся. У мяне наадварот увесь час ёсць патрэба пісаць, як гэта было і пасля 2020 года.
Наста чытае вершы перад гомельскай публікай курсаў «Мова Нанова»
Пасля 2020-га года загаварылі пра тое, што будзе змяняцца мастацтва ў Беларусі. Але яшчэ ніхто не ведаў, як. І вось наступіў люты 2022. Як думаеш, як цяпер будзе змяняцца мастацтва?
Я не магу казаць пра тэндэнцыі, бо патрэбны час. Але ёсць адчуванне, што некаторыя баяцца пісаць, альбо ўключаюць моцную самацэнзуру (можа быць, я і сама яе ўключаю недзе). І людзі замаўкаюць з той прычыны, што не могуць у сённяшняй сітуацыі выказаць усё дакладна, як хочацца. Асабліва, калі ты не з’ехаў, а жывеш у Беларусі. І таму некаторыя галасы знікаюць, кудысьці, ведаеш, у нейкую чорную дзірку падаюць.
Я разумею, што ў нас жа цяпер усе з’язджаюць. І гэта працэс, які не спыняецца. Я сама не вельмі добра разумею, у якім стане цяпер знаходзіцца нашая літаратура, таму што ўсё гэта кудысьці рушыць. Бо тое, што большасць людзей пакідае краіну, гэта ж не можа не адбіцца на іхнім светапоглядзе і на тэмах. То бок мы яшчэ праз некаторы час гэта пабачым. Бо гэта працэс, які цяпер ідзе. Вось цяпер мы змяняемся. Хтосьці з’язджае з краіны. А той, хто застанецца тут, якім ён будзе? Ці будуць пісаць тыя, хто застаюцца тут, ці хопіць смеласці ў іх і ці будзе ім дзе друкавацца? А тыя, хто з’едуць, там у іх свае, можа быць, будуць стварацца плыні новыя. Я разумею, што будзе штосьці інакш. Але мне пакуль цяжка прагназаваць, якім будзе мастацтва. Але яно будзе, бо мы ж не кінем разважаць, не кінем жыць і адчуваць, не забудзем жа сваю мову. Проста трэба час, каб разглядзець гэты працэс.
У сувязі з вайной цяпер у многіх ідзе пераасэнсаванне рускай культуры. Маўляў, калі хтосьці захапляецца Пушкіным ці рускім балетам, то няхай узгадае пра Бучу. Як думаеш, ці варта ўвогуле забыцца на рускую культуру?
Я заўжды нейтральна ставілася да рускай культуры (як і іншых культур). У мяне няма нейкага фанатызму да рускай культуры ці асаблівага стаўлення да яе. Але я і не русафоб: у мяне ёсць любімыя аўтары, якія пішуць па-руску. І ў гэтай сітуацыі, якая ўзнікла, усе гэтыя аўтары, якія пішуць па-руску, практычна ўсе засталіся адэкватнымі. Яны дэкларуюць адэкватнае ўспрыняцце вайны і ўсяго, што адбываецца. З маіх улюбёных аўтараў мяне ніхто і не расчараваў асабліва.
Тое, што, можа быць, руская культура сама па сабе ўтрымлівае нейкі вось гэты ўшыты ген «фашысцкі», які людзей выхоўвае пэўным чынам. Магчыма, у гэтым ёсць сэнс, але я не ведаю... Мне вельмі цяжка і балюча, калі кажуць, што ўсе беларусы, напрыклад, такія. Ці ўсе рускія — такія. Няма ніякіх «усе». Усе розныя. І любы народ складаецца з адзінак, нельга ўсіх мазаць адной фарбай. І мне, шчыра кажучы, балюча, калі кажуць, што ўсю рускую культуру трэба выкінуць, усё рускае забараніць, забыць гэтую мову. Гэта не разумна, гэта не новая каштоўнасць. І новага чалавека з новымі каштоўнасцямі мы не вырасцім, калі мы будзем проста забараняць нешта. Важна разабрацца, чаму так адбываецца і адкуль ідзе вось гэты шавінізм велікадзяржаўны, адкуль ён у іх. Я не вялікі знаўца ні Пушкіна, ні Талстога. Можа быць, калі б я перачытала цяпер (хаця ў мяне няма жадання перачытваць), можа быць, я б убачыла штосьці такое жахлівае, што сапраўды варта забараняць. Мне цяжка сказаць. Я думаю, што трэба вельмі асцярожна ставіцца да такіх катэгарычных рэчаў, калі мы хочам (а я, прынамсі, хачу) змяняць чалавецтва культурнымі метадамі, то трэба падыходзіць да ўсяго гэтага асцярожна, культурна і разумець, што нейкі фільтр павінен быць. А не выкідаць усё з паччуцця пэўнай агрэсіі.
***
драпае цемра
скарынкай чэрствай,
сочыцца ў горла
кармін.
за чалавечае слова
«зверства»
сорамна перад
звярмі.
не пракаўтнуць гэты
хлеб драпучы.
верыш, таварыш
маёр?
там, у падвалах
пякельнай Бучы,
сэрца сканала маё.
больш не кране яго
шэпт надзеяў,
«градаў» выццё,
патрулі...
мабыць, нарэшце
распавядзе мне
той, хто мяне акрыліў,
што мне рабіць з
расстраляным пер’ем,
з вывернутасцю ключыц?
лепей бы ўшчэнт
скасаваць мой тэрмін
тут. і сусвет
адключыць.
лепей бы я
паважаным зайцам
бегла ў вясну з усіх
лап,
чым гэты боль
чалавекам звацца.
лепей я зверам была
б.