Выпрабаванні апошніх трох год моцна паўплывалі не толькі на беларускае грамадства, але і кінулі сур’ёзны выклік прадстаўнікам культурнай прасторы. Эміграваць ці заставацца? Сысці ў партызаны ці паспрабаваць працаваць з дзяржавай па яе новых правілах?
Падаецца, што з усіх беларускіх кінападзей да новай рэчаіснасці найлепш была гатова каманда «Паўночнага ззяння». Кінафестываль апошнія два гады праходзіў анлайн спачатку з-за пандэміі каронавіруса, а потым — з-за распачатых палітычных рэпрэсій на радзіме. Гэты каштоўны вопыт арганізатарам спатрэбіўся і зараз, падчас новага абвастрэння вайны ва Украіне, калі беларусаў шмат як на радзіме, так і ў вымушанай эміграцыі. Фестываль прайшоў у гібрыдным фармаце як з анлайн-паказамі і размовамі, так і звыклымі сеансамі і жывымі размовамі ў кінатэатрах Эстоніі і Літвы.
Як гэта — арганізоўваць фестываль падчас вайны? Ці існуе байкот беларускіх кінавытворцаў? І дзе пралягая мяжа кампрамісаў для арт-менеджара ў складаныя часы? На гэтыя і шмат іншых пытанняў адказала кінематаграфістка і заснавальніца «Паўночнага ззяння» Воля Чайкоўская.
Фота са старонкі Вольгі Чайкоўскай ў Фэйсбуку
— Лістапад — магічны месяц для беларускіх кінафестываляў. Сёлета адразу чатыры беларускія кінападзеі, у тым ліку і «Ззянне», прайшлі ў гэты час. На твой густ, ці не зашмат за адзін раз?
— «Паўночнае ззянне» абвесціла свае даты ў жніўні. Унутры каманды мы ведалі пра свае даты яшчэ ў канцы мінулага года. «Лістапад» у цяперашнім яго выглядзе мы ў планаванні сваіх датаў не ўлічваем. Іншыя кінафестывалі публічна абвесцілі свае даты пасля таго, як мы ўжо даўно абвесцілі даты фэсту. Таму нічога не магу сказаць пра clash у датах, але я ў любым разе за плюралізм, так што ў сітуацыі, у якой мы зараз жывем — у выгнанні, плюс працуючы анлайн і афлайн на беларусаў на розных тэрыторыях — не бачу ніякіх праблем у тым, што розныя падзеі праходзяць блізка па часе. Будуць іншыя часы — будзе іншае планаванне ўнутры кінакам’юніці. Чым больш розных кінафестываляў і ініцыятыў, тым лепш.
— Летась у фестывалю быў узрушаны і бадзеры слоган «Кіно ідзе». У гэтым годзе ён адчувальна настальгічны і камфортны: «Як дома». Лічыш, што час для актыўных дзеянняў сышоў і лепш зараз паклапаціцца пра сябе?
— Усё, што адлюстроўвае слоган сёлетняга кінафестывалю «Паўночнае ззянне», я апісала ў Маніфесце, які быў апублікаваны на сайце «Ззяння» ў жніўні. Там ёсць і пра тое, што «кожны_ая носіць свой дом з сабой», і пра тое, што трэба рабіць тое, што мы можам там, дзе мы ёсць, і пра тое, што гэтыя дзеянні цяпер — гэта ўнёсак у бучыню. Канечне, там ёсць і пра пэўную настальгію па доме, утульнасці, спакоі, балансе, мірным небе. Але гэты слоган ніяк не пра пасіўнасць. А клапаціцца пра сябе трэба заўжды ў любыя часы, бо калі не клапаціцца пра сябе, не будзе сілаў паклапаціца пра іншых. У самалёце таксама вучаць надзяваць маску з кіслародам спачатку на сябе, а потым на дзіцёнка.
— Ладзіць фестываль у Беларусі — гэта складана. Ладзіць фестываль для беларусаў, знаходзячыся за мяжой, — яшчэ больш складана. А вось як гэта — ладзіць фестываль ў Еўропе падчас вайны, у якую непасрэдна ўцягнута Беларусь? Што ў гэтым для вашай каманды было найбольш цяжкім?
— Канечне, мы вельмі моцна перажываем тое, што адбываецца, абмяркоўваем гэта і думаем, як дзейнічаць пры развіцці падзей тым ці іншым чынам. Часам бывае эмацыйна складана сабрацца. Але як я казала вышэй — мы заўжды выбіраем дзейнічаць. Дзейнасць найлепш дапамагае спраўляцца з трывогай. Канечне, ёсць і практычныя складанасці ў сітуацыі вайны. Я не магу раскрываць канкрэтныя кейсы, але ў нас было некалькі адменаў па івэнтах і паказах з некаторымі ўдзельнікамі, якія з’яўляюцца яшчэ і маімі добрымі сябрамі, менавіта з-за таго, што яны не могуць свяціцца з беларускім кінафестывалем зараз. Нават калі гэты кінафестываль сам незалежны і сам у выгнанні. Бо калі нешта паляціць зноў з тэрыторыі Беларусі, то іх украінскія калегі іх не зразумеюць.
Вядома, вельмі сумна мець з такім справу, але мы да гэтага ставімся з разуменнем і спагадай і выказваем нашую ўсялякую падтрымку і робім тое, што мы можам у дадзеных умовах. Таму менавіта для нас так важна паказаць украінскія фільмы сёлета — мы паказвалі спецпраграму «Ukraine mon amour», куды ўвайшлі фільмы, зробленыя ў капрадукцыі паміж Украінай і нардычнымі і балтыйскімі краінамі.
— Ці змянілася стаўленне фундатараў фестывалю, еўрапейскіх фондаў, да «Ззяння» з пачатку 24 лютага? Патрэбна было праводзіць тлумачальную працу, тыпу беларуcкая ўлада і беларускі народ — гэта розныя рэчы, ці ніякіх пытанняў да вас увогуле не было?
— Не, у нас такіх праблем не было.
— Калі «Ззянне» праходзіла ў Беларусі, была зразумела яго аўдыторыя. А як яна выглядае зараз? Хто зараз ваш глядач, калі фестываль у рэкламным і інфармацыйным выглядзе прысутнічае толькі ў віртуальнай беларускай прасторы?
— Мы толькі падбіваем статыстыку і лічбы, але па нашых сацсетках зараз магу сказаць, што ў нас вялікі прырост новай аўдыторыі ўнутры Беларусі. Больш за 60% нашай аўдыторыі зараз у Беларусі, а астатняя частка нашай «старой» лаяльнай аўдыторыі з’ехала з Беларусі.
— У гэтым годзе ўся каманда «Ззяння» працуе з-за мяжы. Гэта цяжка для каманды? І як вы вызначыліся, што зараз трэба працаваць менавіта так?
— Ніяк не вызначыліся, людзі самі для сябе вырашылі, дзе ім жыць у дадзенай сітуацыі, дзе для іх па тых ці іншых абставінах бяспечней. І workflow працы кінафестывалю я проста будавала сыходзячы з гэтага. Мы з 2018 года працуем адносна дыстанцыйна, бо ў 2018-м я з’ехала на вучобу ў магістратуру, таму для мяне кіраванне каманды на дыстанцыі — не навінка і не праблема.
— Летась праўладныя тэлеграм-каналы вас раскрытыкавалі за праграму, у якой былі стужкі пра рэвалюцыю ў краінах Балтыі падчас развалу СССР. Ці адбілася на вас увага з боку прапаганды?
— Канечне, адбілася. Мы цяпер не раскрываем членаў каманды ў мэтах бяспекі, бо мы ведаем, што і я, і кінафестываль, як кажуць, «засвяціліся».
— Давай пагаворым пра беларускую праграму. Цікавіць, чаму вы вырашылі не рабіць куратарскую праграму, як рабілі два апошнія гады, а вырашылі зрабіць адчынены опэн-кол. Навошта? І які падыход найбольш удалы, на твой погляд?
Фота са старонкі Вольгі Чайкоўскай ў Фэйсбуку
— Опэн-кол не адмяняе куратарства. Дзе ёсць адбор — гэта ўжо куратарства, бо гэта адбор некалькіх фільмаў з пэўнай большай колькасці фільмаў. Для таго, каб было больш фільмаў, з якіх можна выбіраць, а таксама, каб паглядзець зрэз, у якім стане беларускае кіно зараз знаходзіцца, праводзіцца оўпэн кол. Сёлета ў нас было каля 40 заявак на оўпэн кол. Але з 11 фільмаў у белконкурсе больш за палову патрапілі ў праграму не праз адкрыты прыём, а па маёй рэкамендацы ці па рэкамендацыі іншых людзей, у тым ліку куратара беларускай праграмы «Ззяння» сёлета, імя якога я не магу раскрываць з мэтаў бяспекі.
— Што можаш сказаць наконт актыўнасці аўтараў? Якія ўражанні ў цябе ад дасланых прац?
— Большасць фільмаў дакументальных, сярэдні і кароткі метр. Шмат фільмаў, зробленых у кінашколах. Амаль няма ігравых стужак. Гэта гаворыць пра нястачу адукацыі, магчымасцяў і грошай у беларускім кіно. У прынцыпе, нічога новага.
— На «Ззянні» пераможцаў белпраграмы на абірае запрошанае журы, а еўрапейскую — гледачы. Растлумач, чаму зрабілі менавіта такую сістэму ацэньвання?
— На «Ззянні» сёлета няма глядацкага журы, бо ў нас няма тэхнічнай магчымасці прадаставіць опцыю галасавання гледачам. Зрабілі толькі просценькую галасавалку ў тэлеграме. Там у спісе ўсе 29 фільмаў з праграмы.
Важнасць адгляду беларускага конкурсу міжнародным журы ў тым, што гэта прызнаныя і вядомыя людзі з міжнароднай кінаіндустрыі, кінапрафесіяналы, якім мы даем шанц паглядзець беларускае кіно. Амаль усе з іх глядзяць беларускае кіно ў прынцыпе ўпершыню. І ўжо адно толькі гэта — вялікая праца па прасоўванні беларускага кіно па-за межы нашай краіны, распаўсюд інфармацыі пра яго. Ва ўмовах, калі ў нас у прынцыпе няма кінаіндустрыі — гэта ўжо вельмі багаты ўнёсак у развіццё беларускага кіно.
— Калі праглядзець праграму, то пэўныя стужкі ідуць толькі ў кінатэатрах, частка — дасяжна толькі да прагляду ў Беларусі, іншыя — па ўсім свеце анлайн. Што ты думаешь пра бяспеку ўдзельнікаў беларускіх кінатвораў, прысвечаным пратэстам? Ці можна ствараць публічны твор, а потым клапаціцца пра бяспечнасць яго дэманстрацыі?
— Думаю, што можна.
— Адной з каштоўнасцей «Ззяння» была мэта прызвычаіць гледачоў плаціць за кантэнт. Але ў гэтым годзе вы зрабілі прагляд бясплатным з магчымасцю рабіць данаты. Чаму вырашылі зараз паступіць такім чынам? І ці не хвалюешься за тое, што былая праца па выхоўванні адказнай аўдыторыі была марнай?
— Таму што Беларусь знаходзіцца пад санкцыямі і банкаўскія транзакцыі па-за межы Белаурсі — праблематычныя. Закошт бясплатных паказаў мы нарасцілі сваю аўдыторыю разоў у 6, таму гэта для нас толькі плюс. Будзем працаваць з аўдыторыя далей. Я думаю, што наша аўдыторыя крутая і адданая і бясплатнасць сёлета яе не сапсавала.
— Гледзячы на змест стужак беларускай праграмы, дзе хапае фільмаў пра пратэсты, я разумею, што ў гэтым годзе «Ззянне» ніяк не кантактавала з беларускай дзяржавай. Чаму вы вырашылі гэта зрабіць зараз, а яшчэ не ў мінулым годзе?
— Нашыя кантакты з беларускай дзяржавай, як ты гэта называеш, заўжды былі абмежаваныя толькі тым, што мы атрымлівалі дазвол ад дзяржрэгістра, таму што паказвалі фільмы ў кінатэатрах у Мінску. Кінатэатры таксама былі і дзяржаўныя, і прыватныя. Летась мы працавалі з кампаніяй, якая знаходзіцца ў Беларусі і трансліравалі фільмы на тэрыторыі Беларусі. Каб нікога не ставіць пад пагрозу, мы вырашылі і летась атрымліваць дазволы ад дзяржрэгістра. Стараліся рабіць усё максімальна легальна. Сёлета мы працуем з партнёрамі выключна за мяжой і не маем патрэбы і адчування абавязку атрымліваць дазвол у дзяржрэгістра на паказ фільмаў на тэрыторыі Беларусі. Усё вельмі проста.
— Ці лічыш ты зараз для сябе неабходным узаемасувязі з беларускай дзяржавай — атрыманне пракатных пасведчанняў, узгадненне рэкламнай прадукцыі — для правядзення фестывалю?
— Не, не лічу.
— Ці неабходна ўвогуле ісці на кампрамісы, каб арганізаваць кінафэст? І дзе для цябе пралягае мяжа дапушчальнага?
— Любое ўзаемадзеянне — гэта кампрамісы. Любыя стасункі паміж людзьмі — гэта пра дамаўляцца і пра кампрамісы. І не важна, людзі знаходзяцца па розныя бакі барыкад, ці па адзін. Таму я не зусім разумею пытанне. «Паўночнае ззянне» ніхто ніколі не ставіў перад нейкім такім выбарам, калі я павінна была пасунуць інтарэсы кінафестывалю дзеля нечых іншых інтарэсаў.
— Глядзеў вашу анлайн-размову с беларускімі рэжысёрамі-эмігрантамі пра тое, як ім адчуваецца і працуецца за мяжой. Вы прыйшлі да важнай тэмы — неабходнасці ствараць адмысловае кам’юніці кінематаграфістаў, якое павінна падтрымліваць аўтараў. А як тады такое кам’юніці павінна выглядаць, якія задачы яно павінна выконваць? І як яно зможа існаваць і працаваць, калі беларускія кінематаграфісты раскіданы па розных краінах, а ў Беларусі зараз існуе рэпрэсійны ціск?
— Я магу толькі сказаць, што я разам з яшчэ некаторымі людзьмі працую над стварэннем такога кам’юніці. У прынцыпе, падмурак ужо быў закладзены ў лютым 2022 года, пасля пачатку вайны, калі мы сабралі супрацьваенны стэйтмент. Гэта павінна быць прасунутая сучасная беларуская арганізацыя, пабудаваная на дэмакратычных еўрапейскіх каштоўнасцях.
Але я хачу сказаць важную рэч, гэта не кам’юніці павінна падтрымліваць аўтараў. А аўтары самі паміж сабой перадусім сябе павінны падтрымліваць. Будаваць сяброўскі і гарманічны кінаасяродак — гэта задача кожнага фільммэйкера ў беларускім кам’юніці, а не некага, хто прыйде і паклапоціцца пра ўсіх адразу. Так не бывае. Мы павінны самі ўзамадзейнічаць як дарослыя, самадастатковыя, добрыя людзі перадусім. А людзі могуць усё. People have the power, як спявае Паці Сміт. Калі мы будзем гатовыя падзяліцца вынікамі працы публічна, то я раскажу ўсё падрабязней.
— З пачатку вайны беларускія кінематаграфісты распавядаюць пра праявы байкоту з боку еўрапейскіх фестываляў. Што ты пра гэта ведаешь? Ці сутыкалася ты, як рэжысёрка, прадзюсарка, менеджарка з гэтай новай праявай часу? І як уласна да гэтага ставішся?
Фота са старонкі Вольгі Чайкоўскай ў Фэйсбуку
— Не, я ніколі асабіста не сутыкалася, на шчасце. Вельмі спачуваю тым, каму давялося сутыкнуцца. У большасці нейкія такія байкоты, пра якія ў кіно я чула няшмат, — гэта вынік гарачых хуткіх рашэнняў, якія або хутка адклікаюць, або змяняюць. Тут трэба кропкава звяртацца да тых, хто прымяняе такія байкоты, і спагадліва і цярпліва тлумачыць, чаму такое рашэнне не мае сэнсу і чаму яно шкоднае. Толькі так.
Наогул ці патрэбны кінафестывалі і кіно ў часы, калі недалёка ад нас ідзе жудасная вайна? Якую ролю, на твой погляд, кінамастацтва павінна адыгрываць у такія цяжкія часы?
Фота са старонкі Вольгі Чайкоўскай ў Фэйсбуку
— Канечне, патрэбныя. І кінафестывалі, іншыя івэнты, і кнігі, і музыка, і ўсё астатняе мастацтва. Без гэтага чалавек не можа доўга існаваць і не можа выжываць. Кінамастацтва ў такія складаныя часы грае ролю медыятара паміж жорсткай рэчаіснасцю і надзеяй на тое, што жорсткасць скончыцца.
Размаўляў Тарас Тарналіцкі, budzma.org
