У мяне за вакном растуць дрэвы: з аднаго боку асіны, з другога алыча, – не самыя лепшыя гатункі, а ўсё адно прыемна. Асіны засланяюць мой балкон ад позіркаў з дома насупраць і пылу; іх лісце кідае цень у спёку, дадае свежага паветра ранкам і шолахам супакойвае ўначы. Алыча толькі сёлета падрасла вышэй за падваконнік, і да яе кветак можна было не толькі дацягнуцца рукой, але і носам. Цяпер там ўжо маленькія зялёныя завязі ягад. А на асінах нядаўна з’явіліся першыя паразіты, за імі палююць вераб’і і сініцы, яны чыгірыкаюць і папіскваюць, пачынаючы ад самае ранняе раніцы і да гадзіны дванаццатай, потым толькі ўмоўная гарадская ціша і зялёнае, праз лістоту святло.
Час ад часу асіну і алычу спілоўваюць камунальнікі. Як па мне, дык яны спілоўваюць лепшае, што ёсць і што можа быць за маім вакном: зялёнае пахучае лісце, цень ў летнюю спёку, птушак, і кветкі алычы разам з будучымі пладамі. Спілоўваюць таму, што суседцы з першага паверха, вокны якой нават не пад асінай, а крыху далей, збоку, замала святла. Яна піша заяўкі, ёй адказваюць, што не маюць права без ліста ад санэпідэма, але, калі дрэва дарастае заблізка да вокнаў і робіцца завысокім, то яго паводле нейкіх нарматываў спілоўваюць. І тады, праз тыдзень вакол камля спілаванага дрэва з’яўляецца штук дваццаць ягоных атожылкаў, якія за год вырастаюць на метр, а то і болей.
З алычой тое самае, толькі пілуюць яе проста так, без заяўкі, бо расце яна ўпрытык да падмурка, а гэта нейкае нечага там парушэнне. Таму алычу пілуюць значна часцей, але і яна кожнага разу хутка прарастае наноў, і такое ўражанне, што кожнага разу яна падрастае ўсё больш інтэнсіўнымі тэмпамі, ці то проста мой час пачаў прыспешвацца. Так ці інакш, алыча дае сабе рады, а вось у мамы на вёсцы не алычу спілавалі, а прысады з магутных ліпаў, кожная ў два абхваты. Вёска нетыпова доўгая, на тры кіламетры, стаіць уздоўж старога Кацярынінскага тракту, і дрэвы там былі такія ж старыя, гадоў па дзвесце. Ехалася праз вёску, як у тунэлі, толькі пчолы гудзелі і буслы ў буслянках клекаталі.
Цяпер іх толькі некалькі параў на ўсю вёску засталося, не хочуць яны там жыць, пасля таго як дрэвы спілавалі. Людзі не давалі дрэвы пілаваць, хаця пасля кожнай навальніцы, то сук абломіцца, то палова дрэва, – ліпы ж дуплістыя вельмі, часам такое дупло бывае, што не толькі кажан, але і чалавек змесціцца. І вось пачалі да іх на вёску начальнікі з электрасетак ездзіць, прасіць, палохаць, угаворваць: давайце мы ўсе дрэвы спілуем, бо нам лініі перадач рве, і надта дорага рамантаваць пасля. А людзі не пагаджаліся, і так некалькі гадоў цягнулася, пакуль старшыня не сказаў: калі дрэва на хату якую заваліцца, то дапамагаць не буду і шыферу не дам. Людзі тады падумалі добра, плюнулі і пагадзіліся: хай ужо пілуюць.
Цяпер на мамінай вёсцы няўтульна і пуста: “Казахстан”, як гавораць мясцовыя. Але не былі б то беларусы, каб замест спілаваных з уласнай згоды дрэваў не пасадзілі сваімі ж рукамі новыя. Стаяць там цяпер кволыя маладзенькія ліпкі, да кіёчкаў падвязаныя, гадоў праз 20 будуць з іх акуратныя ліпы. А вось на падворку бацькоўскага пяціпавярховіка, што на Камароўцы, там, дзе прайшло маё дзяцінства, дрэвам ужо гадоў пад сорак з хвосцікам. Іх талакою саджалі і потым па чарзе даглядалі жыхары дома. Цяпер там шмат розных шляхетных гатункаў: клён, акацыя, каштан, ясень, дуб, але самыя цікавыя, з гісторыяй, – гэта старая бяроза і граб.
Бяроза была адзіным дрэвам, якое там расло, калі мы засяліліся. Пад бярозай стаяў стары драўляны дом, гаспадар якога не хацеў са свайго дома з’язджаць, хаця атрымаў кватэру ў нашым пяціпавярховіку. І не з’язджаў, пратрымаўшыся год з гакам. Потым дом знеслі, а бярозу сваю ён выйшаў з нажом ратаваць. І уратаваў. Расце ягоная бяроза, а яго самога даўно няма на гэтым свеце. З грабам іншая гісторыя: ён сам з камля вырас. Быў пень аграмадны, гадоў мо на дзвесце, такі, што мы на ім у танкістаў гулялі. Ён стаяў, чарнеў, трухлеў, а потым раптам стрэліў тузінам парасткаў і яны пачалі расці. Зараз ад пня ані следу не засталося, а новы граб стаіць на ягоным месцы, зграбны такі і моцны.
У Менску не так шмат векавых дрэваў, а тыя, што ёсць, аніякім адмысловым спісам не ўлічаны і спецыяльнага статуса не маюць. І хаця ўсе ведаюць, альбо прынамсі здагадваюцца, што гэта жывая гісторыя, помнік прыроды і проста прыгожа, старыя дрэвы няўхільна знікаюць з гарадскога краявіду. Зніклі раскошныя старыя ліпы на Рэвалюцыйнай, ад цэлай групы старасвецкіх грабаў ля сядзібы Ваньковіча толькі пару штук засталося, спілаваны магутны волат- клён ля касцёла святога Язэпа. Пілуюцца дубы на Грушаўцы. І так па ўсёй Беларусі. Часам гэта нагадвае сцэны з Уладара Пярсцёнкаў, дзе Зло ў розных іпастасях беспрычынна і апантана займаецца тым жа – нішчыць дрэвы.
Ян Булгак, славуты фатограф, пра якога можна і трэба пісаць асобна, ў кнізе мемуараў “Край Дзіцячых гадоў” шмат і падрабязна піша пра традыцыйнае разуменне “прыгожага” на роднай Наваградчыне, як у шляхецкім асяродку, з якога паходзіў, гэтак і сярод сялянаў. Варта адзначыць, што трактоўка прыгожага ў гэтых розных сацыяльных групах не надта розніцца ў галоўным: “традыцыйны Беларускі дом інтэграваны ў прыроднае асяроддзе”. Вось што Булгак кажа пра дом нобіляў (цытую па памяці): “традыцыйны шляхецкі дом – гэта годнасць, сціпласць і еднасць з прыродай”.
Пра дом сялянскі і прастору вакол яго Булгак разважае нетаропка і шматслоўна, таму дазволю сабе аўтарскую інтэрпрэтацыю: любімыя кветкі беларускага селяніна – гэта дрэвы. Прычым дрэвы шляхетныя, дужыя: дуб, клён, ліпа, граб, вяз, лістоўніца; радзей гэта магла быць арабіна, каліна, бяроза. Свае прысядзібныя дрэвы ніколі не пілаваліся, яны звязвалі (і звязваюць) сваёй прысутнасцю нашчадкаў і продкаў, а ўвесь род з космасам – зямлёй, небам і Сусветам. Калі глянуць на беларускую вёску здалёк, то можна адразу дагадацца, дзе яе найстарэйшая частка, – яна там, дзе вышэйшыя дрэвы.
Прысядзібныя і прыдарожныя дрэвы – неад’емная частка традыцыйнага беларускага краявіду. У абодвух выпадках яны разбіваюць аднастайнасць ландшафту вертыкальнымі аб’ёмамі, надаючы яму сілуэтнасць і арганізуючы прастору. Прысядзібныя дрэвы як бы “збіраюць” вакол сябе (і пад сабой) дом, гаспадарчыя пабудовы і падворак; яны – прасторавая дамінанта, прывязка. Апроч гэтага, дрэвы задаюць маштаб, і будынкі побач з імі выглядаюць меншымі, чым ёсць на самой справе, пабудовы з’яўляюцца інтэграванай часткай краявіду, а не яго галоўным элементам. Чалавечае жытло не спрачаецца, а спалучаецца з прыродай.
Па вялікім рахунку, гэтыя кампазіцыйныя прыёмы ўвасабляюць адну з мадэляў нашага разумення гармоніі і прасторавага ладу. Так у нашай традыцыі выглядаюць “парадак” і “прыгажосць”.Зрэшты, гэта не выключна беларускі прасторавы лад; з нязначнымі варыяцыямі, ён больш ці менш уласцівы для ўсіх “лясных” народаў Еўропы. Па ідэі, гэтае адчуванне прыгожага павінна сядзець ў нашай калектыўнай падсвядомасці, аднак усё болей наш краявід нагадвае адкрыты наскрозь стэп, усё меней у ім дрэваў, усё болей нам хочацца сонца замест лістоты і ценю. Мы пачынаем жыць у іншым, чужым краявідзе і звыкацца з ім. А нашыя дзеці будуць гэты краявід любіць. Ці ў найлепшым выпадку, зададуцца пытаннем: «А нафіга было пілаваць?»
Міхал Анемпадыстаў
