Роўна 85 гадоў таму, 21 чэрвеня 1937 года, пайшоў з жыцця відны камуністычны функцыянер Мікалай Галадзед. У дзень памяці прыгадваем некаторыя малавядомыя факты з жыцця аднаго з кіраўнікоў міжваеннай Беларусі.
Нарадзіўся Мікалай Галадзед у траўні 1894 года ў сям’і беларускага селяніна ў вёсцы з мілагучнай назвай Стары Крывец, якая знаходзіцца на цяперашняй Браншчыне. Праз недахоп сродкаў быў вымушаны цяжка працаваць з ранняга ўзросту. Змяніў на жыццёвым шляху мноства прафесій і заняткаў.
Ва ўзросце 16 гадоў паехаў шукаць лепшай долі на Крыварожжа, дзе працаваў шахцёрам. Паспеў пабыць і пастухом, і батраком, і печніком, і электрамеханікам і нават машыністам. Аднак аб тым часе, калі юнак набіраўся жыццёвага досведу, вядома вельмі мала.
Як і многія на той час, Мікалай Галадзед сімпатызаваў ідэям сацыяльнай справядлівасці. Нічога дзіўнага ў тым няма, бо захаплялі яны найперш тых, хто нарадзіўся і вырас у галечы. У 1917 годзе ён збліжаецца з бальшавікамі, а ўжо ў наступным робіцца сябрам іх партыі. Трэба аддаць належнае: малады чалавек быў вельмі мужным, бо займаўся ў тым ліку і небяспечнай дзейнасцю — вёў бальшавісцкую агітацыю ў нямецкім тыле.
На пачатку 1920-х Галадзед займаў розныя адміністратыўныя пасады на Гомельшчыне, дзе і пачаў рабіць партыйную кар’еру ды зарабляць аўтарытэт сярод аднапартыйцаў. Непасрэдна ягоны ўзлёт адбыўся ў другой палове дзесяцігоддзя, калі Галадзед пачаў займаць высокія пасады. Роўна дзесяць гадоў, з траўня 1927 года па травень 1937 года, ён быў старшынёй Савета народных камісараў БССР.
З тагачаснай беларускай інтэлігенцыяй ён меў даволі неадназначныя адносіны. З аднаго боку ён быў добра знаёмы з многімі пісьменнікаміі і паэтамі, нават аказваў ім пэўную пратэкцыю і дапамогу. З іншага — яўна ненавідзеў тых, каго пазней без асаблівага разбору стануць запісваць у «нацыяналісты» толькі за адну прыхільнасць да беларушчыны.
Самому Галадзеду таксама даставалася. У траўні-чэрвені 1929 года ў БССР працавала спецыяльная камісія, якую прыслалі з Масквы з мэтай праверкі таго, як дэклараваная бальшавікамі нацыянальная палітыка выконваецца на месцах. Старшыня камісіі Уладзімір Затонскі падрыхтаваў па выніках вялікі даклад, з якім выступіў на пасяджэнні Бюро ЦК КП(б) Б.
Калі вельмі коратка, то кантралёры прыйшлі ў шал ад таго, што адбывалася ў Беларусі. Затонскі наракаў на тое, што першыя асобы Савецкай Беларусі, у тым ліку Галадзед, не аказалі яму належнай дапамогі ў працы. Больш за тое — нават не з’явіліся на тое паседжанне. Акрамя эканомікі і дзяржаўнага развіцця, шмат увагі Затонскі надаваў інтэлігенцыі. На яго думку, у БССР відавочна падымаў галаву «нацыяналізм», якому кіраўніцтва рэспублікі патурала, замест таго каб яго прыдушыць. Камяні ляцелі найперш ва ўсіх тых, каго сёння з гонарам называем класікамі беларускай літаратуры.
У снежні 1928 года група беларускія дзеячаў, сярод якіх былі Янка Купала, Якуб Колас, Змітрок Бядуля, Уладзіслаў Галубок, Вацлаў Ластоўскі ды іншыя, падалі на імя Мікалая Галадзеда хадатайніцтва аб вызваленні Францішка Аляхновіча, якога арыштавалі годам раней, прысудзілі 10 гадоў лагераў і выслалі на Салаўкі. Нягледзячы на тое, што з першымі трыма Галадзед меў прыязныя адносіны, прашэнне так і засталося толькі разгледжаным.
Праўда, сядзець Аляхновічу давялося ўдвая меней за прызначаны тэрмін. Бо 5 верасня 1933 года непадалёк ад чыгуначнай станцыі Коласава яго памяняюць на аўтара першай беларускай граматыкі Браніслава Тарашкевіча, якога ў лістападзе 1932 года польскія ўлады асудзілі на 8 гадоў зняволення. Пасля абмену Тарашкевіч жыў ў Маскве, дзе працаваў у Міжнародным аграрным інстытуце. Зрэшты, у савецкім Мінску гэтаму слыннаму мовазнаўцу наўрадці знайшлося б месца, бо рэформа беларускага правапісу, які ім быў распрацаваны ў 1918 годзе ўжо пачалася.
Яшчэ 26 жніўня 1933 года была прынятая пастанова СНК БССР «Аб зьменах і спрашчэньні беларускага правапісу», якая складалася з 28 пунктаў. І акрамя ўсяго іншага, яна мела таксама і палітычны характар, бо мова ў той час разглядалася ў тым ліку і як «нязменны сродак класавай барацьбы». Пад гэтым дакументам стаіць подпіс Мікалая Галадзеда.
Тагачасныя камуністы шчыра верылі, што ў бліжэйшым часе грамадства стане не толькі бескласавым, але і пазбаўленым нацыянальных прыкмет. Будзе нейкая адна мова, адпаведна адна «агульначалавечая» ідэнтычнасць без прымхаў, забабонаў і перажыткаў. А нацыі і этнасы, перамяшаўшыся між сабою, адыдуць у мінулае. З гэтай прычыны і варта было «ўнармаваць» беларускі правапіс, у які розныя «нацыянал-дэмакраты» цягнулі «архаізмы».
Выступіць супраць гэтай пастановы ў савецкай Беларусі не было асабліва каму, бо яшчэ ў 1930 годзе Вацлаў Ластоўскі, Язэп Лёсік і Сцяпан Некрашэвіч былі пазбаўленыя звання акадэмікаў. Пад дакументам, які быў апублікаваны 6 снежня 1930 года, таксама стаіць подпіс Мікалая Галадзеда. Да ўсяго яны яшчэ да гэтага былі арыштаваныя ў межах сфабрыкаванай справы аб «Саюзе вызвалення Беларусі», які нібыта меў на мэце адарваць краіну ад Савецкага Саюза.
Адным з тых, хто адкрыта даволі смела выказаўся аб рэформе правапісу быў мысляр Віталь Сярбента: «Добры ці дрэнны новы беларускі правапіс, пакажа будучыня. Няма чаго спяшацца з такім складаным пытаннем». І за сваю пазіцыю ён імгненна атрымаў цэтлікі «нацыяналіста» і «рэакцыянера». Па іроніі лёсу Сярбента быў не толькі этнічным літоўцам паводле свайго паходжання, дык яшчэ і зацятым прыхільнікам і прапагандыстам марксісцкіх ідэяў.
З часам градус рэпрэсій толькі падвышаўся. І калі ў сярэдзіне 1920-х за краты адпраўлялі выразных «антысаветчыкаў», а ў 1930-м прадстаўнікоў нацыянальнай інтэлігенцыі, то ў другой палове 1930-х гадоў узяліся непасрэдна за камуністаў. Проста абстрагавацца ад таго, што адбывалася ў краіне саветаў, або пасіўна падтрымліваць лінію партыі было ўжо не дастаткова. Да ўсяго абвастрылася ўнутраная барацьба ў саміх вышэйшых эшалонах улады.
У Мікалая Галадзеда, напрыклад, не задаліся адносіны з першым сакратаром ЦК Мікалаем Гікала яшчэ з пачатку 1930-х гадоў. Кожны з іх меў сваю візію таго, як мае развівацца краіна. Гэтыя рознагалоссі з часам перараслі ў канфлікт, які ў сваю чаргу скончыўся адкрытай варажнечай на пленуме ЦК ВКП (б) у сакавіку 1937 года.
Галадзед выказаўся супраць той палітыкі, якую ажыццяўлялі партыйныя органы ў Беларусі. Маўляў, занадта шмат сямейных сувязяў, часта з вялікай зямлі дасылаюць партыйных, якія не разумеюць і не хочуць разумець спецыфіку рэспублікі і ўсё ў такім духу. Акрамя гэтага, паспрабаваў абараніць тых, хто быў выключаны з партыі ў выніку чыстак — а гэта без малага тысячы чалавек.
Пасля выступу Галадзед аказаўся пад вельмі рэзкай крытыкай і фактычна падпісаў сабе смяротны вырак. Бо ў віну яму ставілі ўжо не толькі крытыку Гікалы, але ледзь не спробы апраўдання нацыяналізму.
Далей падзеі развіваліся даволі лагічна. У канцы траўня яго знялі з пасады і адклікалі ў Маскву. Тым часам у Мінску адбылася партыйная канферэнцыя, дзе ад ягонага былога аўтарытэту сярод камуністаў не засталося і сляда. Больш за тое, яго назвалі «адным з арганізатараў і кіраўнікоў антысавецкага падполля ў Беларусі». А пры такіх абвінавачваннях арышт быў справай часу.
Арыштавалі Мікалая Галадзеда ў Маскве вечарам 14 чэрвеня 1937 года. Ранкам таго самага дня ён быў на прыёме ў Сталіна, дзе шукаў заступніцтва і падтрымкі. Але марна. Везлі Галадзеда ў Мінск ізаляваным ад усіх астатніх зняволеных.
Паводле паказанняў, якія былі на яго выбітыя да гэтага, беларускія камуністы мелі на мэце абвесціць незалежную дзяржаву, дзе Аляксандр Чарвякоў заняў бы пасаду прэзідэнта, а Мікалай Галадзед быў бы пры ім прэм’ер-міністрам. Гаворка пра таго самага Чарвякова, які ў рэальнасці падпісаў 25 траўня 1937 года пастанову аб вызваленні Галадзеда з пасады старшыні СНК БССР.
Існуе некалькі версій гібелі Мікалая Галадзеда, найбольш распаўсюджаныя з якіх дзве: выкінуўся або быў выкінуты з вакна ў час допыту ці быў папросту забіты да смерці. Праўда, былы кансультант паліклінікі МУС прафесар Шапіра згадваў ва ўспамінах, што пры аглядзе не заўважыў ніякіх вонкавых пашкоджанняў. Маўляў, быў або інфаркт, або інсульт.
Л.Г., budzma.org