Ноч з 29 на 30 кастрычніка 1937 года была адной з самых страшных начэй для Беларусі. У гэтую ноч бальшавіцкія каты пазбавілі нашу краіну голасу — голасу сумлення — расстраляўшы 26 беларускіх паэтаў, пісьменнікаў, перакладчыкаў. 26 жыццяў. Дзясяткі кніг. Сотні вершаў. Адна беларуская культура, якая і па сёння перажывае гэтую вялікую страту. Да гадавіны «Ночы расстраляных паэтаў» «Новы Час» расказвае пра некаторых з тых, чые вершы ўжо больш за 80 гадоў шапочуць хвоі ў курапацкім лесе.
Ізі Харык
Іцхак (Ісак) Давыдавіч Харык быў такім папулярным, што мог, не раўнуючы цяперашні Някляеў, збіраць стадыёны. Выдатны паэт, майстар формы, ён заслужана карыстаўся поспехам і мог бы шмат чаго яшчэ прыўнесці ў беларускую паэзію, калі б не заўчасная трагічная смерць: Ізі Харык быў адным з тых прадстаўнікоў беларускай інтэлігенцыі, якіх гвалтоўна пазбавілі жыцця ў 1937 годзе.
Але ўсё па парадку. Паводле афіцыйных даных, нарадзіўся Іцхак Харык 17 сакавіка 1898 г. у вёсцы Зембін Барысаўскага раёна Мінскай вобласці. Чаму «паводле афіцыйных даных»? Таму што ёсць версія, што Харык «скараціў» сабе два гады, калі захацеў ажаніцца з Дзінай Матлінай, з якой розніца ва ўзросце была больш за 10 гадоў.
Вучыўся ў хедары (пачатковай яўрэйскай школе) і ў народнай школе Зембіна. З 19 гадоў стала жыў у Мінску, дзе паступіў у медыцынскі інстытут (1921), але праз год кінуў — відаць, вырашыўшы, што не бываць яму медыкам. Але яшчэ да таго паспеў папрацаваць рабочым, пекарам і аптэкарам. А вось сваю літаратурную «зорку» Ізі Харык займеў афіцыйна — скончыўшы Маскоўскі ўніверсітэт.
У 1919 годзе пайшоў добраахвотнікам у Чырвоную Армію, і з таго моманту пачаўся «камуністычны» перыяд яго жыцця: Харык стаў шчырым будаўніком савецкага сацыялізму. З 1928-га паэт — частка рэдакцыі часопіса «Штэрн», які пасля ён узначальваў. Рэдакцыя «Штэрна» месцілася ў Мінску на вул. Рэвалюцыйнай, 2, і гэты будынак, дарэчы, захаваўся да гэтага часу — што праўда, без аніякай памятнай шыльды.
Плённы мінскі перыяд адзначыўся для паэта не толькі ўздымам кар’еры і новымі вершамі, але і асабістым жыццём: нягледзячы на розніцу ва ўзросце, Дзіна Матліна такі дала згоду на шлюб, і амаль адзін за адным у пары нарадзіліся двое хлопчыкаў — Юлік (1934) і Давід (1936), лёс якіх пасля арышту бацькоў застаўся невядомым. Нейкі час сям’я жыла ў новабудзе ў самым цэнтры Мінска, на вул. Савецкай, 148 — на гэтым месцы зараз знаходзіцца рэдакцыя газеты «Вечерний Минск».
Як і многія паэты таго часу, Ізі Харык пісаў «гімны» камуністам і ГПУ, а ў 1936 г. быў адным з суаўтараў вершаванага ліста «Вялікаму Сталіну ад беларусаў» — разам з Андрэем Александровічам, Петрусём Броўкам, Пятром Глебкам, Якубам Коласам і Янкам Купалам. Адначасова ж клапаціўся пра маладых паэтаў і дапамагаў ім. Зрэшты, наколькі шчырым было першае і другое, можна ўбачыць у яго вершах, дзе не-не ды і прамільгнуць «акрываўленыя» радкі.
Творчая спадчына паэта досыць вялікая: яшчэ пры жыцці ён меў 11 кніг — зборнікаў і паэм, — першая з якіх, «Трапятанне», выйшла ў Мінску ў 1922 годзе. Пісаў на ідышы і перакладаў на ідыш беларускамоўных аўтараў. Яшчэ 9 зборнікаў яго вершаў у перакладах на рускую і беларускую мову выйшлі пасля яго смерці. У 2008 г. выйшла дзвюхмоўная кніга «Туга па чалавеку» — арыгінальныя вершы Ізі Харыка на ідышы з перакладамі на беларускую. А ў 2017 годзе ў межах праекта «(Не)расстраляная паэзія» беларуская спявачка Света Бень запісала дзве песні на вершы паэта: «У шэрым змроку» і «Век настане такі...».
Ізі Харыка не стала ў ноч з 29 на 30 кастрычніка 1937 года — сумнавядомую ноч для беларускай культуры. Абвінавачаны ва «ўдзеле ў контррэвалюцыйнай тэрарыстычнай дзейнасці», ён быў расстраляны па загадзе вайсковай калегіі Вярхоўнага суда СССР, прычым імёны катаў і забойцаў вядомыя: ордэр на арышт падпісваў наркам унутраных спраў БССР Барыс Берман, арыштоўваў малодшы лейтэнант Шэйнкман, катавалі той жа Шэйнкман і сяржант Кунцэвіч. Вядома, што пасля катаванняў у мінскай турме Ізі Харык біўся галавой аб сцяну і пытаў: «За што?»
Рэабілітаваны ў 1956 годзе. Удаве паэта Дзіне Харык некалькі разоў давялося звяртацца да кіраўнітцва краіны, каб мець пенсію. За яе прасілі беларускія паэты Максім Танк і Пятрусь Броўка. Дзіна Харык правяла ў зняволенні 9 гадоў.
