У гэты дзень, 23 траўня 1588 года, у Кракаве адбылося ўрачыстае перапахаванне Стэфана Баторыя, які кіраваў Рэччу Паспалітай і Вялікім Княствам Літоўскім усяго нейкія 10 гадоў і памёр у 1586 годзе. З гэтай нагоды расказваем пра аднаго з самых паспяховых польскіх каралёў і вялікіх князёў літоўскіх.
Стэфан — больш звыклае для еўрапейскага вуха імя, бо насамрэч уладара звалі Іштванам. Нарадзіўся ён у 1533 годзе ў сям’і ўплывовага трансільванскага ваяводы. Бацька ад малых гадоў браў малога з сабой у паходы і вучыў азам палітычнай справы. Сам жа Баторы яшчэ ў юнацкія гады займеў жаданне стаць уплывовым уладаром.
Ён вучыўся ў Падуанскім універсіэтце, служыў пры двары у трансільванскага князя Янаша Жыгманда Запальяі, дзе набіраўся жыццёвага і адміністратарскага досведу. Быў паслом да нямецкага манарха Максіміліяна ІІ, які ўзяў яго ў закладнікі, калі адносіны паміж Трансільваніяй і Свяшчэннай Рымскай імперыяй пагоршыліся. Тыя 3 гады фактычнага палону Стэфан выкарыстаў з плёнам — шмат чытаў, найперш кніг па гісторыі, займаўся ўдасканаленнем лаціны.
Калі ягоны патрон Янаш Жыгманд памёр у 1571 гозе, Стэфан Баторы стаў князем Трансільваніі. У той час гэты рэгіён быў можна лічыць у поўнай залежнасці ад асманаў і немцаў, таму новаму ўладару лёсам было наканавана стаць яшчэ адным незаўважным кіраўніком, ад якога мала што залежыць. Аднак амбіцыі самога Стэфана, а таксама спрыяльныя гістарычныя падзеі, дазволіі яму стаць уплывовым еўрапейскім манархам.
Стэфан Баторы ва ўяўленні нашага сучасніка, польскага мастака Губерта Чайкоўскага, які стварыў комікс пра яго
Рэч у тым, што ў ліпені 1572 года пайшоў з жыцця апошні з дынастыі ягелонаў — Жыгімонт ІІ Аўгуст. На трон Рэчы Паспалітай прэтэндавалі некалькі асобаў, сярод якіх найбольш заўважнымі былі Іван Грозны, які вёў Лівонскую Вайну і Эрнст Габсбург — сын імператара Свяшчэннай Рымскай імперыі. Таму згодна з жыгімонтавым запаветам новым каралём быў абраны французскі прынц Генрых Валуа.
Чытайце таксама: Насіў завушніцы, чытаў Макіявелі, каранаваўся без ахвоты, збег дамоў. Кароль Рэчы Паспалітай Генрых Валуа
Манерны парыжанін не надта хацеў кіраваць далёкай і «варварскай» краінай, дзе ўлада перадаецца не ў спадчыну. Да ўсяго яго бянтэжылі норавы мясцовай арыстакратыі — найперш п’янства і вольнасці адносна асобы караля. У той час у Еўропе не было прынята пасмейвацца з манархаў — за такія жарты можна было страціць галаву ў літаральным сэнсе слова. Але самай змрочнай перспектывай для маладога караля быў шлюб з Ганнай Ягелонкай — тая была не надта прыгожай жанчынай, якая была старэйшай за Валуа амаль на 3 дзясяткі гадоў. Таму пры першай жа мажлівасці Генрых кінуў усё ды вярнуўся дамоў.
Перспектыва няроўнага шлюбу не была праблемай для Стэфана Баторыя, таму калі ў 1575 годзе зноў пачаліся пошукі новага караля, ён адразу выставіў сваю кандыдатуру. У той час Рэч Паспалітая перабывала ў дзіўным стане — адна частка арыстакратыі абрала каралём Максімільяна ІІ, а іншая Ганну Ягелонку. Так, вы правільна прачыталі. Жанчыну абралі каралём дзяржавы. А Стэфану Баторыю давялося быць каралём як бы пры ёй.
Для Стэфана Баторыя гэта было не толькі справай вырашэння ўласных амбіцый, але і выжывання роднага краю. Бо ў выпадку заняцця трона Рэчы Паспалітай Максімільянам, спачатку Трансільванія, а следам хутчэй за ўсё і Венгрыя былі б ім цалкам падпараткаваныя. Таму смела можна сказаць, што ад рашучасці Баторыя залежаў не толькі ягоны асабісты дабрабыт, але і лёс бацькаўшчыны.
Уласна яго кандыдатуру і патрымалі, бо ён пагадзіўся на ўмовы шляхты і арыстакратыі: не перадаваць уладу ў спадчыну, не абвяшчаць без згоды сейму войнаў, сплаціць даўгі Рэчы паспалітай, а таксама вярнуць страчаныя ў часе Лівонскай вайны землі. Стэфан з усім пазадзіўся, таму ў траўні 1576 года ў кракаўскім вавелі адбылася ўрачыстая каранацыя новага манарха.
Адметна, што адбывалася гэтая працэдура без удзела літоўскіх паслоў. Тыя доўгі час не збіраліся вызнаваць Баторыя сваім уладаром — каранавалі яго прыхільнікі Ганны Ягелонкі, якія ў пераважнай большасці належалі да дробнай польскай шляхты. А вызналі ягоную ўладу толькі пасля таго, як ён паабяцаў трымацца шэрагу умоваў. Напрыклад, не парушаць раўнапраўнасці Польшчы і Літвы, каб апошняя захоўвала самастойнасць.
Выканаўшы ўсе «шлюбныя» фармальнасці Стэфан Баторый узяўся за выкананне абяцанага. Пачаў з вяртання страчаных тэрыторый. У 1579 годзе каля Свіра 40 тысячнае войска і ідзе вайной на Полацк — горад, які быў страчаны яшчэ ў пачатку 1563 года — пасля 2 тыднёвай аблогі мясцовы гарнізон вымушаны быў здацца на міласць маскоўцам. З гэтай стратай літоўская знаць і шляхта змірыцца не магла, але спробы вяртання дагэтуль былі марнымі.
План Полацка, які быў складзены сакратаром Стэфана Баторыя ў 1579 годзе.
Баторы асабіста кіруе аблогай, якая пасля 3 тыдняў вымушае маскоўцаў здацца. На наступны год Стэфан возьме Вялікія Лукі, а яшчэ праз год паспрабуе захапіць Пскоў. І хаця аблога горада і скончыцца няўдала для Баторыя, але прыстрашыць маскоўцаў.
Карціна Яна Матэйкі «Стэфан Баторы пад Псковам», 1872 год.
Высокая мілітарная актыўнасць напужае Івана Грознага, які вырашыць замірыцца ў 1582 годзе з ваяўнічым суседам. Будзе заключана мірная дамова, якая выратуе ўсходнія землі ВКЛ ад спустошвання на бліжэйшае дзесяцігоддзе.
Вялікі сцяг Івана Грознага, 1560-я гады
Замірыцца давялося, бо маскоўцы добра разумелі, што цяпер у іх моцны супернік — Баторы ад пачатку свайго кіравання зрабіў стаўку на перамены ў войску.
Так, ён рэфармаваў кавалерыю Рэчы Паспалітай на венгерскі манер, у выніку чаго з’явіліся тыя самыя легендарныя крылатыя гусары. Да ўсяго манарх Рэчы паспалітай асадзіў пыху маўскоўскага цара, які пасля ўзяцця Полацка ў 1563 годзе ўзяў «тон вселенского царя православия» ў перапісцы з іншымі ўладарамі.
Сам жа Баторы быў у побыце чалавекам даволі сціплым і вёў даволі аскетычны лад жыцця. З выключэнняў хіба што ягоная празмерная любоў да вінаў.
Аблога Полацка ў 1563 годзе. Гравюра з аўгсбургскага «лятучага лістка». Аўтар ніколі не бачыў выяваў Полацка, таму адлюстраваў тыповы еўрапейскі горад і ягоную аблогу.
Рэфармаваў Баторы і іншыя сферы жыцця. Ён імкнуўся падвысіць статус дробнай і сярэдняй шляхты і аслабіць магнатаў. Як і пры Вітаўце, імкнуўся да цэнтралізацыі ўлады. Але праз імкненне вялікай часткі шляхты да захавання «шляхецкіх вольнасцяў» дасягнуць істотных зрухаў не змог. Менавіта пры ім у Рэчы Паспалітай з’явіліся галоўныя суды — трыбуналы. Ён заставаўся прыхільнікам рэлігійнай талерантнасці, таму ў часы яго кіравання інквізіі эквівалентнай еўрапейскай на нашых землях не было. Ён жа падвысіў статус Віленскага іезуіцкага калегіюма да статусу акадэміі. Потым Віленскі ўніверсітэт будзе названы ў яго гонар.
Апошнія месяцы жыцця Баторы рыхтаваўся да чарговага паходу на Масковію — меркаваў сілай яе падпарадкаваць, каб змусіць да супольнага выступлення супраць асманаў. То бок вырашаючы праблемы мясцовых падданых, ён імкнуўся вырашыць праблемы народа, да якога належаў сам. Раптоўная смерць уладара ў снежні 1586 года спарадзіла чуткі пра магчымае атручванне, але ўскрыццё паказала смерць з натуральных прычын — кароль меў праблемы з пячонкай.
Надмагілле Стэфана Баторыя ў Вавелі
Пахавалі яго спачатку ў Гародні, дзе была яго сталая рэзідэнцыя. Горад не здарма часам называюць «каралеўскім» — пры Баторыі ён ператварыўся ў неафіцыйную сталіцуы не толькі Вялікага Княства Літоўскага, але і ўсёй Рэчы Паспалітай. Праз 2 гады пасля смерці Стэфан Баторы быў перапахаваны ў кракаўскім Вавелі.
Ф. Т., budzma.org
