Вялікія выходныя ў Беларусі многія праводзілі ў адпачынках і паездках. Не сталі тут выключэннем і беларускія культурныя дзеячы – іх паклікаў да сябе шосты Міжнародны кніжны кірмаш у Беластоку. Нагодай стала прэм’ерная прэзентацыя дзвюх кніг прозы, выдадзеных на польскай мове: “Спачатку была цемра” Барыса Пятровіча і “Каменданцкі час для ластавак” Алены Брава. У той жа час дэлегацыя, акрамя згаданых аўтараў, якія ехалі замацоўваць польска-беларускія сувязі, мела на мэце і кантакты з беларускай меншасцю на Падляшшы: напярэдадні Сёмага з’езду беларусаў свету ў Беласток завітала кіраўнік МГА “ЗБС “Бацькаўшчына” Алена Макоўская.
Барыс Пятровіч і Анджэй Каліноўскі, дырэктар фундацыі “Суседзі”
Выдавецтва фундацыі “Суседзі”, якое выпусціла ў свет кнігі Алены Брава і Барыса Пятровіча, адначасова з’яўляецца і галоўным арганізатарам кніжнага кірмашу ў Беластоку, а таму свежыя кнігі беларускіх аўтараў сустракалі наведнікаў кірмаша адразу пры ўваходзе ў залу мадэрновага будынка Тэатра оперы і філармоніі. Калі параўноўваць з традыцыйным Мінскім кніжным кірмашом, то “Суседзі” нагадваюць мінскае выдавецтва “Макбел”, якое заўжды было і ёсць асноўным кіраўніком гэтага кніжнага фестывалю.
Беларускія выдаўцы на кніжным кірмашы
Выдавец Андрэй Янушкевіч і кіраўнік МГА “ЗБС “Бацькаўшчына” Алена Макоўская
Сёлета збор аматараў кнігі ў Беластоку аб’яднаў 70 адмысловых стэндаў, на якіх размясціліся каля 90 выдавецтваў самага рознага кшталту. Той, хто прыходзіў на кірмаш, мог выбраць сабе кніжку па філасофіі, мастацтве, гісторыі і іншых навуковых галінах. Побач суседнічалі выдавецтвы афіцыйных акадэмічных інстытуцый і прыватныя невялікія выдавецтвы культьтуралагічнай літаратуры. Як на старонні погляд, акцэнт арганізатары кірмашу зрабілі на кнігах папулярнага нон-фікшн і дзіцячай літаратуры – менавіта ім былі аддадзеныя найбольшыя плошчы двухпавярховага абсягу опернага тэатра. Відавочна, гэта з’яўляецца адлюстраваннем таго попыту, які існуе ў Беластоку і Польшчы наагул – што найлепш прадаецца, тое і заваёўвае сабе прастору. Што да дзіцячай літаратуры, то, акрамя ўласна кніжачак, дзеткі разам з бацькамі мелі мажлівасць паўдзельнічаць у майстар-класах па вырабе паперы, папрацаваць з копіяй старадаўняга друкарскага варштата, зрабіць адмысловыя закладкі альбо і проста ўсмак памаляваць на белых аркушах паперы. Дарослыя, у тым ліку і аматары нон-фікшн, валам хадзілі на прэзентацыі і аўтограф-сесіі з аўтарамі. Да беластоцкіх чытачоў прыехалі сёлета найвядомейшыя польскія аўтары, такія як рэпарцёр і выкладчык школы рэпартажу Марыюш Шчыгел, папулярная аўтарка дэтэктываў Катажына Бонда, філосаф, выдавец і культуролаг Кшыштаф Чыжэўскі і шмат хто яшчэ.
Не першы год удзельнічаюць у беластоцкім кірмашы і беларускія незалежныя выдавецтвы. Сёлета іх прадстаўлялі “Кнігазбор”, “Галіяфы”, выдавец Андрэй Янушкевіч і выдавецтва “АРХЭ”. Не выходзячы з трэндаў кірмаша, на беларускім стэндзе таксама высоўваліся наперад гістарычныя кнігі і дзіцячая літаратура. Балазе, беларускім выдавецтвам было, чым зацікавіць падляшукоў – зусім нядаўна выйшлі ж у перакладзе знакамітыя Пэтсан і Фіндус (“Кнігазбор”), а таксама Льюіс Кэрал з яго несмяротнай Алісай (“Галіяфы”). Як адзначыў кіраўнік “Кнігазбора” Генадзь Вінярскі, на мастацкую літаратуру з Беларусі попыт мог бы быць лепшым – але перашкаджае кірылічны шрыфт, ад якога на Падляшшы паспелі добра-такі адвыкнуць. Затое многія наведнікі цікавіліся зусім свежым выданнем беластоцкіх беларусаў – грунтоўнай “Гісторыяй беларусаў Падляшша” на польскай мове. Таўшчэзны і шыкоўна выдадзены – з сотнямі фатаздымкаў – фаліянт цяпер можа служыць добрым апірышчам для ўсіх, хто цікавіцца беларускім пытаннем у Польшчы. Ад самых старажытных часоў да найноўшай гісторыі: калектыў аўтараў “Гісторыі…” здолеў закрануць многія прынцыповыя пытанні і не абышоў увагай балявыя кропкі міжнацыянальнай гісторыі беларуска-польскага пагранічча.
На польскай мове прыйшлі да чытача і беларускія мастацкія кнігі, абраныя беластоцкімі выдаўцамі. У гэтым выбары можна знайсці пэўную логіку, бо “Спачатку была цемра” (пераклад Ежы Плутовіча) і “Каменданцкі час для ластавак” (пераклад Міры Лукшы) сапраўды з’яўляюцца варыянтамі літаратуры на экспарт у Польшчу, бо распавядаюць пра нашу агульную з палякамі гістарычную траўму камуністычнай ідэалогіі, і ў той жа час – з зусім розных ракурсаў. Так, “Спачатку была цемра” вядзе гутарку пра злом беларускай гісторыі ў другой палове 1980-х – першай палове 1990-х, калі выбухае нацыянальны рух, абвяшчаецца незалежнасць, а пасля вяртаецца “рэакцыя”. У храналагічным плане аповесць Алены Брава спадарожнічае твору Барыса Пятровіча. Мяняецца толькі другая частка ў слове “хранатоп”: кніга Брава пра фідэлеўскі варыянт сацыялізму, тут гаворка пра тое, што і сам сацыялізм можа быць вельмі розным, ёсць цэлы шэраг градацый і амплітудаў, у якім нават “калыска рэвалюцый” можа быць выкінута разам з дзіцём і вадой. Так ці інакш, абедзьве кнігі – пра сістэму, у якой нараджаецца чалавек, але якая сам факт існавання гэтага чалавека фактычна не ўлічвае. Акрамя таго, што стараецца падпарадкаваць яго сваім правілам і выкарыстаць дзеля сваіх мэтаў.
Невыпадкова, што ў часе Беластоцкага кніжнага кірмашу абаіх беларускіх аўтараў аб’ядналі ў адну сустрэчу-прэзентацыю, якую прамадэраваў беларускі журналіст і даўні культурны дзеяч Падляшша Мікола Ваўранюк.
Барыс Пятровіч, Алена Брава, Мікола Ваўранюк
Алена Брава: “Мая кніга грунтуецца на дзённіках, якія я вяла, прыехаўшы на Кубу разам з мужам і дачкой. Усе нашыя добрыя мужы, якія так дапамагалі нам у Беларусі, дома станавіліся закладнікамі сваіх звычаяў. Для мужчын у крамах існавала асобная чарга на пакупкі, якая заўсёды пуставала, бо мужчыны заходзілі вельмі рэдка каб купіць цыгарэты і ром. Жаночая ж чарга была запоўненая, але да мужчынскага прадаўца нельга было нават падыходзіць. Займацца хатнімі справамі мужчыну было фактычна забаронена, бо гэта лічылася ганьбай – рабіць жаночыя справы. Я сутыкнулася з жахлівай галечай, у параўнанні з якой бедната савецкага чалавека блякла. У той жа час я знаходзілася пад падозраннем, бо СССР пасля пачатку перабудовы ўспрымаўся Фідэлем Кастра як краіна-здрадніца. Я хацела паказаць Кубу вачыма жанчын Варшаўскай дамовы, якія прыехалі, маючы карцінку рамантызаванай кубінскай рэвалюцыі, і апынуліся ў стане шоку. Мае погляды феміністычныя, і я хацела паказаць, як асоба супрацьстаіць сістэме, уладзе. Пра гэта і іншая аповесць “Імя ценю – святло”, якая некалі была змешчана ў маёй першай кнізе”.
Барыс Пятровіч: “Мы можам параўнаць кубінскі дурдом і рэальны дурдом, у той жа час відавочныя і аналогіі з цяперашняй сітуацыяй у Беларусі. Цяпер тэксты пра дзевяностыя гэта таксама гістарычная літаратура, кніга нон-фікшн. Чэргі, карткі – многае з гэтага забылася, а моладзь і зусім не ведае нічога пра той час. У інтэрнаце-вар’яцкім доме, які апісаны ў кнізе і які рэальна існаваў непадалёк ад маёй роднай вёскі, было яшчэ горш. Людзі сапраўды галадалі, не мелі адзення і былі фактычна адкінутыя на волю лёсу, забытыя, імі ніхто не цікавіўся. Зрэшты, сам час не быў галоўным героем маёй кнігі. Мне быў больш цікавы чалавек, які вяртаецца з цемры, мне было важна адчуць і перадаць ягоны стан выхаду з бяспамяцтва, як ён вучыцца па новай хадзіць, гаварыць, пазнаваць рэчы. Канечне, у тым, што паказана гістарычным фонам, ёсць аўтабіяграфічная падсветка. Можна пазнаць беларускі Гомель, нашае нефармальнае аб’яднанне “Талака”, пэўных асобаў, з якімі я быў знаёмы асабіста. Кніга пра дзевяностыя, але што ў нашым інтэрнаце за гэты час змянілася? Нават галоўнага ўрача не памянялі.
Пасля сустрэчы аўтары мелі магчымасць адказаць на пытанні падляшукоў і правесці аўтограф-сесію на стэндзе фундацыі “Суседзі”. Як паведамлялася раней, кнігі Алены Брава і Барыса Пятровіча будуць мець сталую прамоцыю цягам года, з улікам новых сустрэчаў падчас кніжных кірмашоў Польшчы, а таксама рассылкі на рэцэнзаванне ў дзясяткі галіновых літаратурных выданняў. Калі глядзець, што беларускія аўтары рэгулярна з’яўляюцца ў лонг і шорт-лістах прэміі “Ангелус” (“Адам Клокоцкі і яго цені” Ігара Бабкова і “Рыбін горад” Наталкі Бабінай у ранейшыя гады і “Аўтамат з газіроўкай і без” Уладзіміра Някляева летась), то і новыя, вельмі нячастыя, на жаль, пераклады беларускіх кніг маюць усе шанцы быць заўважанымі польскім чытачом і польскім кніжным рынкам. Будзем спадзявацца, што выдавецтва “Суседзі” адчыніць дарогу беларускай літаратуры на еўрапейскі рынак. Прынамсі, ейная доўгая там адсутнасць павінна нарэшце перарвацца. Кнігі Барыса Пятровіча і Алены Брава, якія паказваюць беларускі досвед у розных ракурсах, – неблагі пачатак для таго, каб паспрабаваць разбурыць гэты мур.
Ціхан Чарнякевіч, тэкст і фота, для lit-bel.org
