Пра ўсходазнаўца Аляксандра Ходзьку, які паходзіць з мястэчка Крывічы (цяпер Мядзельскі раён Мінскай вобласці), вельмі няшмат згадак у беларускамоўных крыніцах: ані ў публіцыстычных, а ні ў навуковых. Больш згадак пра яго на ангельскай, французскай і польскай мовах. Але пераважаюць навуковыя працы на рускай мове, бо менавіта на гэтай мове часта пішуць як расійскія даследчыкі ўсходніх штудый, так і ўласна носьбіты тых самых усходніх моў і культуры. Нагадваем пра цікавы лёс і навуковыя дасягненні сусветнавядомага ўсходазнаўца, які паходзіць з Беларусі.
Аляксандр Ходзька. Крыніца: wikimedia.org
Выхаванне бацькам-драматургам і Тамашом Занам
Будучы сябра таварыства філарэтаў Аляксандр Ходзька нарадзіўся ў 1804 годзе ў сям’і пісьменніка Яна Ходзькі і Клары Ходзькі з Корсакаў. Аляксандр (ці Алесь, як яго называлі ў хаце) рос у даволі багемнай абстаноўцы. Да моманту нараджэння Алеся ягоны бацька Ян Ходзька быў падсудкам (памочнікам суддзі) у Вілейскім павятовым судзе і меў 259 мужчынскіх душ сялян. Ян Ходзька імкліва рухаўся па кар’ернай лесвіцы ў галіне дзяржаўнай службы, а паралельна з гэтым пісаў п’есы і нават арганізоўваў масонскія ложы ў Мінскай губерні.
Ян Ходзька. Крыніца: wikimedia.org
Зразумела, дом Ходзькі быў сапраўдным культурным цэнтрам. Ян Ходзька ладзіў канцэрты і спектаклі ды запрашаў вядомых творцаў таго часу. У такім асяроддзі і гадаваўся будучы філарэт Аляксандр Ходзька. Дарэчы, Юзэф Ходзька — ягоны старэйшы брат — таксама ў свой час далучыўся да згуртавання філарэтаў.
Пасля сканчэння хатняй адукацыі ў 1816 годзе Аляксандр Ходзька выправіўся ў Віленскую гімназію, дзе ім апекаваўся Тамаш Зан — добры знаёмы Яна Ходзькі. У 1820 годзе Аляксандр паступіў у Віленскі ўніверсітэт на аддзяленне літаратуры і мастацтваў, дзе ў свой час навучаліся ўсе філаматы.
Праз Тамаша Зана Ходзька пазнаёміўся і з Адамам Міцкевічам, і з Ігнатам Дамейкам, і будучым удзельнікам паўстання 1830–1831 гадоў Міхаілам Валовічам. Хутка Ходзька запісаўся ў таварыства філарэтаў і патрапіў у яго літаратурнае аддзяленне (Блакітны саюз), які ўзначальваў Ян Чачот.
Зацікаўлены літаратурай Аляксандр Ходзька сам пісаў вершы ў рамантычным стылі. Вершы тыя нават публікаваліся ў разнастайных віленскіх выданнях. Нават Адам Міцкевіч высока ацэньваў творчасць Ходзькі і прарочыў, што неўзабаве юны паэт перасягне і прызнанага ўжо на той момант Міцкевіча. Аднак склалася па-іншаму.
Справа філаматаў, паэзія і ўсходнія мовы
Восенню 1823 года Аляксандра Ходзьку разам з іншымі ўдзельнікамі таварыстваў філаматаў і філарэтаў арыштавалі. Ходзьку заключылі ў базільянскія муры разам з Міцкевічам і іншымі паплечнікамі. Дзякуючы подкупу турэмнай аховы сябры мелі магчымасць збірацца разам. У адзін з вечароў, калі ўсе вязні сабраліся, Міцкевіч зачытаў верш-імправізацыю «Аляксандру Ходзьку». У вершы Міцкевіч апеў паэтычныя здольнасці Ходзькі. Цікавая асаблівасць згуртавання філаматаў: нават у вязніцы яны працягвалі пісаць вершы і ацэньваць літаратурныя таленты адзін аднаго.
Увесну 1824 года Ходзьку адпусцілі: не знайшлі доказаў яго правіны. Праз год Ходзька скончыў Віленскі ўніверсітэт і паехаў у Санкт-Пецярбург. Яшчэ ў Вільні яго зацікавіла ўсходняя культура, і ён меў намер паглыбіцца ў вывучэнне моў краю, які тады называўся Персіяй.
У Пецярбургу Ходзька паступіў на Вучэбнае аддзяленне ўсходніх моў пры Азіяцкім дэпартаменце Міністэрства замежных спраў. Там рыхтавалі перакладчыкаў для расійскіх місій у Іране і Турцыі. Таксама Аляксандр Ходзька адшукаў старога сябра Адама Міцкевіча, які ў той час быў высланы ў Пецярбург. Міцкевіч пазнаёміў Ходзьку з Пушкіным, Жукоўскім і Вяземскім. Верагодна, Аляксандру Ходзьку было ўсё яшчэ цікава і прыемна бавіць час у літаратурным асяродку, але ўсё болей яго цікавіла мовазнаўства.
Ходзька быў студэнтам вядомага Мірзы Джафара Топчыбашава — азербайджанскага вучонага, які выдатна валодаў персідскай, арабскай і турэцкай мовамі. У 1828 годзе Ходзьку адзначыў сам Грыбаедаў, які быў на адным з іспытаў: яго ўразіла тое, як таленавіты студэнт прачытаў прамову ўласнага сачынення на персідскай мове.
Мірза Джафар Топчыбашаў. Крыніца: azerhistory.com
Не забываючыся пра паэтычную дзейнасць, Аляксандр Ходзька паспяхова сумяшчаў яе з мовазнаўствам. У 1829 годзе Ходзька выдаў зборнік вершаў на польскай мове. У зборнік увайшлі і яго ўласныя вершы, і пераклады з навагрэчаскай паэзіі. Як і ўсе паэты эпохі Рамантызму, Ходзька ў сваіх творах абапіраўся на фальклор — беларускі і літоўскі. Напрыклад, на беларускім матэрыяле былі напісаныя вершы «Маліны», «Васілёк», «Алеся», «Зух» і «Старац».
Старонка са зборніка вершаў Аляксандра Ходзькі. Крыніца: polona.pl
У «Літаратурнай газеце», якую выдаваў паэт Антон Дэльвіг пры ўдзеле Аляксандра Пушкіна, з’явілася станоўчая рэцэнзія на кнігу Ходзькі. Таксама і Адам Міцкевіч высока ацэньваў паэтычны зборнік. Міцкевіч быў ужо ў эміграцыі, калі кніга пабачыла свет, таму хвалебны водгук даслаў лістом з Жэневы.
Дарожныя нататкі і ўсходні фальклор
Калі Аляксандр Ходзька скончыў навучанне, расійскі ўрад даслаў яго на дыпламатычную службу ў Персію. Ходзька заняў ганаровую пасаду расійскага консула. Дарога ў Персію ў тыя часы займала не адзін тыдзень. На шляху да пункта прызначэння Аляксандр Ходзька наведаў Астрахань і Баку ды апісаў свае ўражанні ў падарожных нататках. Тыя нататкі ад пачатку былі надрукаваныя на польскай мове ў газеце «Tygodnik Petersburski», а потым перакладзеныя на рускую і апублікаваныя ў «Літаратурнай газеце».
Па прыбыцці ў Персію Ходзька шмат працаваў як перакладчык у розных гарадах. Рамантык Ходзька захапіўся гісторыяй і традыцыямі краіны і пачаў вывучаць персідскую культуру глыбей. Ходзька стаў адным з першых навукоўцаў, якія вывучалі талышскую мову (талышская мова адносіцца да групы іранскіх моў). Да таго амаль не было навуковых даследаванняў, прысвечаных менавіта гэтай мове.
Таксама Аляксандр Ходзька быў адным з першых збіральнікаў азербайджанскага фальклору. Шмат пазней, у 1842 годзе, Ходзька апублікаваў у Лондане кнігу, якая была заснаваная на запісаным ім у Азербайджане гераічным народным эпасе «Кёр-аглы» і іншых формах фальклору. Гісторыя «Кёр-аглы» — гэта распаўсюджаная ў цюркскіх народаў легенда, якая апавядае пра прыгоды адважнага Кёр-аглы (сына сляпога), які помсціць заможнаму чалавеку, што асляпіў яго бацьку ў пакаранне за нейкую дробязь.
Кніга Ходзькі мела назву «Specimens of the popular poetry of Persia» — «Узоры народнай паэзіі Персіі». У кнізе была аўтарская прадмова, уводзіны да «Кёр-аглы» і ягоны асноўны тэкст, народныя песні астраханскіх татар, калмыкаў, туркменаў, персідскіх цюркаў, персаў, гілянцаў, рудбарскіх горцаў, талашоў, мазандэрцаў, а яшчэ ўзоры тэкстаў і дзевяць аранжыровак персідскіх песень для фартэпіяна. Зборнік сапраўды меў рэвалюцыйны характар, бо апублікаваныя былі менавіта народныя песні, а ўсходазнаўцы да Ходзькі вывучалі ў асноўным песні, распаўсюджаныя сярод «пануючага класа».
Старонка з англамоўнага выдання кнігі «Узоры народнай паэзіі Персіі». Крыніца: archive.org
Усе фальклорныя здабыткі Ходзькі былі апублікаваныя, вядома, на ангельскай мове. Але потым зборнік пераклалі на французскую, нямецкую і рускую мовы. Увогуле працы Ходзькі былі перадавымі ў тым сэнсе, што некаторыя рэгіёны ўмоўнага ўсходу былі абсалютна невядомыя для еўрапейскай публікі. Напрыклад, публікацыі тых самых прац па туркменскай культуры былі аднымі з першых навуковых даследаванняў Туркменістана ўвогуле.
Парыж, палітыка і вывучэнне Усходняй Еўропы
Ходзька сышоў са службы і канчаткова асеў у Еўропе ў 1844 годзе, бо не меў жадання вяртацца ў Расійскую імперыю. Хаця Аляксандр Ходзька і пільна выконваў свае працоўныя абавязкі, у той жа час дапамагаў сваім землякам, якія дэзерціравалі з расійскай арміі, схавацца ў Персіі.
— Бог і добрыя людзі ведаюць, што руская справа — справа кепская, — пісаў Ходзька Адаму Міцкевічу ў Парыж. — Служачы ёй, я грашыў перад Богам і перад Бацькаўшчынай. Усе адзінаццаць гадоў майго знаходжання на Усходзе гэтая думка пастаянна была перад вачыма, яна мяне будзіла ад сну, грызла сумленне...
Урэшце Аляксандр Ходзька даў рады ўладкавацца ў Парыжы, дзе зноў пачаў супрацу з Адамам Міцкевічам. Ходзька дапамагаў сябру ў выданні газеты «La Tribune des Peuples» («Трыбуна народаў»). Гэта была газета цалкам у духу рамантызму, якая прапагандавала вызваленне ўсіх народаў ад прыгнёту. Пад уплывам расійскай амбасады газету зачынілі праз паўгады яе існавання.
Старонка газеты «Трыбуна народаў». Крыніца: wikipedia.org
Тым часам французскія ўлады зразумелі, што Аляксандр Ходзька з яго досведам жыцця «на ўсходзе» можа быць ім палітычна карысны. У гады Крымскай вайны (у еўрапейскай гістарыяграфіі яна называецца «Усходняя вайна», бо геаграфія была значна больш шырокая за Крым) Ходзьку прызначылі аташэ ў Міністэрстве замежных справаў Францыі. Веды Ходзькі, якія ён атрымаў падчас сваёй службы ў Персіі, цяпер пераўтварыліся ў карысныя матэрыялы для французскіх і ангельскіх палітыкаў, якім ён рэкамендаваў супрацоўнічаць з усходнімі народамі ў барацьбе з Расіяй.
У той жа перыяд Аляксандр Ходзька выдаў «Персідскую граматыку» і размоўнік турэцкай мовы для французскіх салдат, якія ў той час прымалі ўдзел ва Усходняй вайне разам з туркамі. Ёсць сведчанні, што размоўнік выкарыстоўваў і Адам Міцкевіч падчас сваёй вандроўкі ў Канстанцінопаль. За «Персідскую граматыку» імператар Напалеон III узнагародзіў Ходзьку Ордэнам Ганаровага легіёна.
У 1857-м Ходзька вярнуўся да сваёй навуковай дзейнасці пасля працы аташэ. Навукоўца ўзначаліў кафедру славянскіх літаратур ва ўніверсітэце Калеж дэ Франс. Раней пасаду старшыні кафедры займаў Адам Міцкевіч. У гэты перыяд навуковы інтарэс Ходзькі схіліўся ў бок усходнееўрапейскіх моваў і літаратур: ён пачаў перакладаць балгарскі, сербскі і ўкраінскі фальклор. Таксама навукоўца выдаў польска-ангельскі і ангельскай-польскі слоўнік, які дагэтуль перыядычна перавыдаецца ў ЗША.
Аднак пра сваё персідскае мінулае і назапашаны матэрыял Ходзька таксама не забываўся. У 1859 годзе быў апублікаваны яго мастацкі твор «Падышах і тры дэрвішы», а амаль праз 20 год, у 1878 годзе, была апублікаваная фундаментальная праца, прысвечаная персідскаму тэатру, дзе былі сабраныя персідскія драмы. Гэтыя драмы нідзе не былі апублікаваныя раней.
Старонка кнігі «Персідскі тэатр» Аляксандра Ходзькі. Крыніца: archive.org
Аляксандр Ходзька працягваў выкладаць літаратуру да вельмі сталага ўзросту. Ён спыніў кіраўніцтва кафедрай у 1883 годзе ва ўзросце 79 год, а канчаткова сышоў на пенсію толькі ў 1887-м — ва ўзросце 83 год. Пасля выхаду на пенсію навукоўца пасяліўся недалёка ад Парыжа, а памёр у 1891 годзе. Ходзька быў пахаваны на могілках Манмарансі — на гэтых жа могілках былі пахаваныя амаль усе выхадцы з былой Рэчы Паспалітай, якія змагаліся з Расійскай дзяржавай.
Могілкі Манмарансі. Крыніца: wikipedia.org
Амаль на палове магіл на тых могілках надпісы зроблены на польскай мове.
Дар’я Гардзейчык, budzma. org
