Пра багатую і няпростую гісторыю гэтага горада сёння сведчаць высокія сцены і непрыступныя вежы замка. Сёлета раённы цэнтр адсвяткуе 700-годдзе. Дзіўна, але ўсяго 43 гады таму ён з размахам адзначаў… шасцівекавы юбілей. Неверагодны скачок у часе горад зрабіў дзякуючы зацятасці даследчыкаў, якія даказалі і абаранілі новую дату яго заснавання. Аднак не выключана, што ў найбліжэйшай будучыні Ліда зноў памяняе лічбу ў пасведчанні аб сваім нараджэнні, піша sb.by.

Завяшчанне вялікага князя

Існуюць дзве версіі з’яўлення назвы горада: прыгожая і праўдападобная. Паводле першай, паселішча носіць імя дачкі князя Гедыміна Ліды, якая, каб пазбегнуць нежаданага замужжа, кінулася з акна замка ў раку. Нажаль, гісторыкі не знайшлі пацверджання таму, што такі персанаж існаваў насамрэч. Таму на першы план сёння выйшла другая тэорыя: хутчэй за ўсё, першапачатковая назва горада гучала як «ляда», што на старабеларускай азначае кавалак зямлі на месцы выкарчаванага лесу.

Калі ў гэтым пытанні даследчыкі змаглі прыйсці да агульнага меркавання, то дата заснавання Ліды да гэтага часу ахутана таямніцай і з’яўляецца прадметам навуковых дыспутаў. Яшчэ некалькі дзесяцігоддзяў таму лічылася, што яна сфармавалася як горад у 1380-м — менавіта гэтым годам нібыта датавана дароўная на Ліду слузе Вялікага князя літоўскага Ягайла Вайдыле, а 1323 год — дата пачатку ўзвядзення замка, ля сцен якога сяліліся яго будаўнікі, паступова выбудоўваючы мясцовую картаграфію: вулачкі, дамы, крамы, майстэрні, рынкавы пляц. Але пазней асновай для вызначэння часу з’яўлення паселішча стала завяшчанне Вялікага князя літоўскага Гедыміна. У ім ён пакідаў права кіравання Лідай свайму сыну Нарымунту. 700-годдзе з дня гэтай падзеі Ліда і збіраецца адзначыць сёлета.

Але ёсць яшчэ адна дата, якая сёння бударажыць розумы гісторыкаў і ўсяляе надзею ў тое, што гэты горад народжаны як мінімум у тым жа стагоддзі, што і Масква, Гродна, Тула… Шэраг сусветных энцыклапедый абазначае 1180-ы як год заснавання Ліды — у прыватнасці, менавіта ён пазначаны ў фундаментальнай працы па гісторыі Вялікага княства Літоўскага вучонага Тэадора Нарбута. Існуе таксама меркаванне, што 100 гадоў таму падчас раскопак, якія праводзіліся археолагамі з Віленскага ўніверсітэта, былі знойдзены жаночыя ўпрыгожанні і посуд, якія адносяцца да IX—X стагоддзяў, але з-за палітычных пературбацый справаздачы аб гэтым былі адпраўленыя альбо ў Польшчу, альбо ў Літву. Многія архівы знішчаны падчас Вялікай Айчыннай вайны. Доўгі час гісторыкі спрабавалі іх знайсці, але безвынікова. І толькі ў нашы дні з’явілася надзея на ўстанаўленне сапраўднага ўзросту горада.

Дзіда захоўвае загадку

Дарэчы, раённыя ўлады плануюць зрабіць гэтыя раскопкі яшчэ адным турыстычным аб’ектам. Наведвальнікі змогуць паназіраць за працай археолагаў, а калі пашанцуе, стаць і сведкамі гістарычнай падзеі: выяўлення ўнікальнага артэфакта, які дазволіць ужо трэці раз за паўстагоддзя перанесці дату заснавання горада. І хто ведае? Можа, не на адно, а на цэлых два-тры стагоддзі таму…

Аптымізм усяляюць і захаваныя справаздачы аб даследаванні культурнага пласта на тэрыторыі Лідскага замка ў 70—80-х гадах мінулага стагоддзя. Там пералічана мноства ўнікальных прадметаў, якія маглі б стаць важнай часткай экспазіцыі любога музея. Керамічны посуд XIV стагоддзя, экзэмпляры кафлі і іншае. Цяпер энтузіясты шукаюць удзельнікаў тых раскопак (сярод іх было нямала студатрадаўцаў), каб задакументаваць іх успаміны.

Гісторыкі гатовы і да таго, што будучыя даследаванні прынясуць не толькі новыя адкрыцці, але і новыя загадкі. Як, напрыклад, срэбны наканечнік на дзіду вікінга IX—X стагоддзяў, знойдзены ля сцен Лідскага замка. Адкуль мог з’явіцца тут артэфакт, які належаў паўночнаму воіну?

Пакуль на гэтае пытанне няма дакладнага адказу. Тым не менш кожная падобная знаходка - гэта элемент вялікага палатна, на якім напісана гісторыя старажытнай Ліды. Мяркуючы па ўсім, пройдзе зусім няшмат часу – і яно зайграе новымі фарбамі.