«У мяне ёсць мара» — так называлася самая вядомая прамова Марціна Лютэра Кінга, амерыканскага прапаведніка і грамадскага дзеяча, самага вядомага прадстаўніка руху за грамадзянскія правы чарнаскурых у ЗША. Большасць беларусаў цяпер могуць сказаць тое ж самае: у нас ёсць мара. І ў гэтым — самае фундаментальнае адрозненне беларусаў ад тых, хто абвясціў сябе ўладай, піша «Новы Час»

З дня прэзідэнцкіх выбараў 2020-га і пачатку грамадзянскага супрацьстаяння — або, як прынята казаць, «палітычнага крызісу» — прайшоў ужо год. Год беспрэцэдэнтных рэпрэсій, год няздзейсненых надзей, год духоўнага ўздыму і год глыбокіх расчараванняў. Год — гэта дастатковы час для таго, каб урэгуляваць той самы палітычны крызіс, калі б для гэтага была палітычная, зноў жа, воля. Але гэтага не здарылася — і ў Беларусі на сёння больш за 600 палітвязняў, а дзяржава знаходзіцца практычна ў міжнароднай ізаляцыі. І цяпер, падсумоўваючы гэтую гадавіну, напэўна, будзе чуваць шмат галасоў расчаравання: не даціснулі, не перамаглі, не здолелі...

Так, многія расчараваныя. Так, хуткай перамогі не атрымалася. Але гэта не значыць, што мы пацярпелі паразу. Бо мы, на самай справе, проста стварылі падмурак для гэтай перамогі.

У нас ёсць мара

Перш за ўсё, у асяроддзі «неверагодных», якіх так любяць крытыкаваць, існуе кансэнсус пра тое, у якой краіне мы хацелі б жыць. Гэта краіна, у якой усе роўныя перад законам. У якой выбарныя пасады сапраўды з’яўляюцца выбарнымі. Краіна, у якой чыноўнікі падсправаздачныя народу. У якой вітаецца і заахвочваецца дзелавая і сацыяльная ініцыятыва. У якой салідарнасць і ўзаемадапамога — не пусты гук. Гэта краіна, у якой меркаванне меншасці будзе ўлічвацца пры прыняцці рашэнняў.

Мы нават не ўяўляем — дакладна ведаем, як краіна будзе развівацца, адкуль возьмуцца «драйверы росту», адкуль прыйдуць інвестыцыі. Мы ведаем, што наша дзяржава (а дзяржава — гэта зусім не тое ж самае, што краіна!) не будзе шукаць ворагаў, а перш за ўсё будзе шукаць і знаходзіць сяброў.

У гэтых ведах і ўяўленнях — фундаментальнае адрозненне «нас» ад «іх», тых, хто цяпер лічыць сябе ўладай. Адрозненне, якое ў перспектыве (можа быць, нават не такой далёкай) прывядзе да зменаў, якіх мы хочам.

Поўная нявыкрутка

Тыя, хто цяпер расчароўваецца ў «неверагодных», ва ўласным выбары, проста не ўяўляюць, якое расчараванне пануе ў процілеглым лагеры. Так, пакуль дзеючы рэжым змог утрымаць уладу — коштам збройнага гвалту і велізарнага напружання карнай сістэмы. Але аказалася, што гэта «Пірава перамога». Аказалася, што ўладу ўтрымалі дзеля ўлады. Але ўлада без народнай падтрымкі, той самай «унутранай легітымнасці» — хто б мог падумаць! — не працуе.

За мінулы год (цэлы год!) нам не было прапанавана ніякай пазітыўнай праграмы, ніякіх варыянтаў развіцця краіны. Усё, што мы чуем цэлы год, — гэта рыторыка «крэпасці ў аблозе», калі ўсюды ворагі: і за межамі гэтай крэпасці, і ўнутры яе.

Той, хто да гэтага часу слухае або чытае выступы Лукашэнкі, можа параўнаць яго прамову перад «вертыкаллю» 30 ліпеня гэтага года, і пасланне народу і парламенту мінулага года ад 4 жніўня. За цэлы год у рыторыцы адбылося толькі адна змена: калі год таму Лукашэнка абвінавачваў у вераломстве Расію праз перакіданне «вагнераўцаў» у Сінявокую ў час уборачнай кампаніі, то цяпер — вераломны Захад. У астатнім — тыя ж замовы: «Дайце захаваць краіну» і «не здраджвайце». Ніякіх ідэй і стратэгіі, акрамя аднаго — выжыць любой цаной.

Як адзначыў тэлеграм-канал «Рэфлексія і рэакцыя», «планаў няма настолькі, што нават ніхто не разумее, навошта патрэбны канстытуцыйны рэферэндум, якія менавіта павінны быць змены ў Канстытуцыю і, галоўнае, навошта гэта самому Лукашэнку. Гэта нават не працэс дзеля працэсу — гэта працэс незразумела дзеля чаго».

І тыя ж аўтары звяртаюць увагу на выраз твараў людзей у залі — за год яны не змянілася. І адказаў на самыя актуальныя пытанні на месцах (інфляцыя, ковід, адкрыццё межаў, беспрацоўе) — няма.

Ініцыятыва караецца

Стратэгія «выжыць любым коштам» наогул не прадугледжвае не тое што канцэптаў развіцця краіны, але нават і ацэнак рызыкаў. Многія дзівяцца, як беларускія ўлады робяць відавочна абсурдныя ў сваёй логіцы дзеянні («страляюць сабе ў нагу» ці «бамбяць Валожын») пры тым, што негатыўныя наступствы гэтых дзеянняў відавочныя, здавалася б, нават дзіцяці. Той жа самы ініцыяваны «крызіс з мігрантамі»: няўжо не было зразумела, што Еўропа будзе павінна адказваць на гэты выклік? І нічога добрага ўладам Беларусі гэта не прынясе?

Ці, напрыклад, алімпійскі скандал з атлеткай Ціманоўскай, якую знялі са спаборніцтваў і спрабавалі сілком вывезці ў Беларусь. Спачатку функцыянеры напартачылі са складам зборнай, не зрабіўшы своечасова тэсты, потым паспрабавалі замяніць адных спартсменаў іншымі, няпрофільнымі, а потым, калі сітуацыя выклікала абурэнне і крытыку, паспрабавалі пракруціць схему «няма чалавека — няма праблемы», арганізаваўшы амаль выкраданне спартсменкі прама з Алімпіяды!

На думку аналітыка Пятра Кузняцова, гэта паказвае, што сістэмы ў Беларусі як такой ужо няма. «Тое, што яны называюць «дзяржавай», не працуе сёння ні як дзяржава, ні нават як іх сістэма. Няма працоўных алгарытмаў, няма зладжанай і наладжанай аўтаматычнай і паслядоўнай працы асобных звёнаў вялікага цэлага, у чыноўнікаў няма разумення ці чаго б там ні было іншага, што і як рабіць у існуючых умовах у сваёй сферы. Ёсць адно — рашэнні і загады, якія трэба тэрмінова і нягледзячы ні на што, выконваць».

«Але гэта — не сістэма, — працягвае Кузняцоў. — Гэта — велізарная колькасць бяздумных выканаўцаў, якія кіруюцца ў ручным рэжыме. Гэтая канфігурацыя — найменш устойлівая з усіх магчымых да любых стрэсаў, таму што ў выпадку любога па-сапраўднаму моцнага імпульсу ўвесь гэты натоўп выканаўцаў проста не будзе ведаць і разумець, што ім рабіць і як».

Зразумела, якое-небудзь бачанне будучыні пры такім стане спраў проста немагчыма. А калі няма бачання будучыні — няма і ініцыятывы. Няма ініцыятывы — няма развіцця. Адсутнасць развіцця прыводзіць у лепшым выпадку да стагнацыі, у горшым — да загнівання. І гэта гніенне ўжо відавочна адчуваецца ажно на самым версе.

Паглядзіце, да чаго апелявалі кіраўнікі беларускай дэлегацыі ў выпадку з Ціманоўскай: «Калі нам прапанавана так — мы павінны падпарадкавацца і паступіць так, разумееш? Падпарадкавацца і паступіць так». Пра тое, каб згладзіць скандал ці хаця б паразумецца, нават гаворкі не ішло! Ці гэта не прыклад гніення?

Ці доўга чакаць?

Зразумела, што, не бачачы мэты нават у мікраскоп, рухацца да яе немагчыма. Таму ўсім зразумела, што сістэма рана ці позна абваліцца. І ў асяроддзі прыхільнікаў пераменаў раздаюцца пытанні, самае папулярнае з якіх, і якое я чуў не адзін раз: «Калі ж усё гэта скончыцца?» Усім хацелася б, каб «гэта» скончылася хутчэй.

І вось тут нічым не магу суцешыць. Калі чакаць, што «гэта скончыцца», то «гэта» скончыцца вельмі няхутка.

Ніхто нам не абяцаў, што ўсё будзе проста і лёгка. Не можа сістэма, якая выбудоўвалася чвэрць стагоддзя, абрынуцца ад аднаго чыху. Ды гэтага, шчыра кажучы, і не трэба. Таму што тое, што лёгка даецца, лёгка і губляецца.

У 1991 годзе такая ж, як цяпер, дэзарыентацыя наменклатуры, дазволіла Беларусі здабыць незалежнасць, бел-чырвона-белы сцяг і герб «Пагоня» ў якасці дзяржаўных сімвалаў. Але гэта не было выпакутавана — і ў выніку ўжо ў 1995-м на рэферэндуме сімволіка была замененая на мадэрнізаваную савецкую.

Можна бясконца сцвярджаць, што той рэферэндум не меў сілы з пункту гледжання закона, але нельга не пагадзіцца з тым, што людзі на ім усё ж прагаласавалі так, як прагаласавалі.

Менавіта цяпер — праз рэпрэсіі, праз несправядлівыя прысуды — нацыянальная сімволіка стала выпакутаванай, сапраўды нацыянальнай і сапраўды каштоўнасцю. Менавіта цяпер ужо ніякія рашэнні ніякіх дзяржаўных органаў пра тое, што яна «экстрэмісцкая» ці яшчэ якая, не зменіць стаўленне да гэтай сімволікі людзей.

Калі б усё было лёгка, і Лукашэнка сапраўды сышоў у жніўні 2020-га, калі на вуліцы выходзіла 200–400 тысяч чалавек, мы б, безумоўна, ужо правялі свабодныя прэзідэнцкія выбары і жылі ў іншай краіне. Але тады б мы не даведаліся феномену «дваровых чатаў» — правобразу «прамой дэмакратыі». Мы не ўбачылі б сілу нашай дыяспары, якая вельмі шмат зрабіла для нас у Беларусі, і не адчулі адзінства з ёй. Мы б не даведаліся сэнсу фразы «беларус беларусу беларус». Мы не ўсвядомілі б каштоўнасці валанцёрства, самвыдату, друкаваных СМІ. Смешна, але многія наогул успомнілі, як пісаць асадкай на паперы толькі «дзякуючы» перапісцы з палітвязнямі.

Можна бясконца пытацца: «Калі гэта ўсё скончыцца?» Але адказ на гэта нам ужо далі: Віктар Бабарыка і Марыя Калеснікава, Сяргей Ціханоўскі і Мікалай Статкевіч. Усе яны пішуць прыкладна адну фразу: «Мы будзем сядзець столькі, колькі дазволіць народ».

Можна чакаць, калі гэта скончыцца, а можна над гэтым працаваць. Можна быць назіральнікам у судах. Можна падтрымліваць палітвязняў лістамі. Можна падтрымліваць тыя, што засталіся ў краіне, незалежныя СМІ. Можна адмовіцца ад прымусовай падпіскі на прапагандысцкія выданні. Можна проста адмаўляцца ад удзелу ў афіцыйных мерапрыемствах.

Падаецца, маленькія крокі, так? Але на самай справе, кожны такі крок — гэта прыклад мужнасці для астатніх. Калі адзін чалавек адмовіцца здаваць грошы на прымусовую падпіску сёння — заўтра яго прыкладу рушаць астатнія. Адзін музыка ў пераходзе сыграе «Пераменаў» Цоя — і гэтым ён падтрымае дзясяткі мінакоў, хай нават яны відавочна не адрэагуюць на музыку.

Проста эвалюцыя беларусаў, насамрэч, працягваецца. У 2020-м, як казалі многія палітолагі, беларусы праявілі сябе як нацыя. Цяпер, у 2021-м, у перыяд рэпрэсій і супрацьстаяння, ідзе станаўленне беларусаў як грамадзян. Калі ў 2020-м беларусы паказалі нацыю праз «рэвалюцыю мас», то цяпер праз індывідуальную мужнасць кожны становіцца (ці не становіцца) грамадзянінам. Менавіта гэтая, індывідуальная, прыхаваная праца цяпер і адбываецца.

Што далей?

Вонкава сітуацыя ў Беларусі выглядае так, што пратэсты сціхлі. Але на самай справе нічога не скончылася. Сітуацыю можа ўзарваць любы трыгер. Напрыклад, Лукашэнка хоча правесці рэферэндум па сваім праекце Канстытуцыі ў лютым 2022 года. Але толькі ад беларусаў залежыць, ці адбудзецца плебісцыт у прынцыпе. І справа нават не ў яўцы на галасаванне — ці пагодзяцца беларусы прысутнічаць у выбарчых камісіях альбо пойдуць масавыя адмовы ад такога «гонару»?

Татальныя адмовы ад удзелу ў камісіях цалкам магчымыя: дастаткова ўспомніць, як беларусы сёлета ігнаравалі афіцыйныя святкаванні — ад Новага года да Дня вызвалення Мінска.

А можа быць, яшчэ большым ударам па сістэме будзе, наадварот, удзел у гэтых камісіях — з масавым сумленным падлікам галасоў пад ціскам грамадскасці?

Можа быць, увосень эканоміка адчуе сектаральныя санкцыі ЕС і ЗША, а можа быць, больш адчувальным будзе рашэнне «Газпрому» скараціць транзіт газу па Беларусі на 80% з-за запуску «Паўночнага патоку-2».

Цяпер, як і год таму, можа здарыцца ўсё, што заўгодна. Але адзінае, што вядома дакладна і даўно — «У карэце мінулага далёка не з’едзеш».

Ва ўлады ёсць карэта мінулага. А ў нас ёсць мара.

Сяргей Пульша, «Новы час»