Пасля першага і другога падарожжа ў пошуках Цмока, у якія выпраўляўся вядомы журналіст Зміцер Навіцкі, да нас звярнуўся вядомы мастак-мультыплікатар Юлія Рудзіцкая. Яна таксама наведала некалькі беларускіх мясцінаў, каб знайсці там цмокаў. І знайшла… Прапануем вашай увазе яе аповед пра незвычайныя прыгоды.
“Акрамя таго, што я займаюся мультыплікацыяй, я яшчэ цікаўлюся гісторыяй. Не сказаць, што на прафесійным узроўні, але падчас збору і падрыхтоўкі матэрыялаў да мультфільма “Будзьма беларусамі!”, я прагледзела процьму візуальнага матэрыялу… І вось што мяне напраўду здзівіла вельмі моцна, дык гэта згадкі ў шматлікіх гістарычных дакументах такой істоты, як Цмок. Цмок згадваецца нават у Статуце Вялікага Княства Літоўскага.
Але, на вялікі жаль, колькі я ні шукала, я так і не знайшла аўтэнтычных выяваў беларускага Цмока. Так, беларускі Цмок, у прынцыпе, не мог моцна адрознівацца ад таго, якога мы ведаем з заходнееўрапейскіх крыніцаў, ці тых жа польскіх гравюраў. Я думаю, калі добра пашукаць, такія выявы можна знайсці і ў беларускіх кнігах і летапісах.
А вось апісанні я адшукала. І нават не адно. Таму сёння хачу паказаць тры вобразы, што здолела рэканструяваць на падставе нашых гістарычных крыніцаў.
Перш-наперш хачу прадставіць вам вось гэтага цмока, яго я сустрэла на Браслаўшчыне. Ёсць там каля самай Літоўскай мяжы невялічкая вёсачка з дзіўнай назвай з дзвюх літараў – Я Я. Мясцовыя гавораць, што гэта не проста так, а нібы ў старажытныя часы на месцы той вёскі моцна пабіліся два цмокі, але пасля яны замірыліся, а тамтэйшыя жыхары так і назвалі сваё паселішча дзвюма літарамі – Я Я. Каб кожны з цмокаў мог сказаць, што яна названая ў ягоны гонар.
Я мультыплікатар, а таму не вельмі давяраю словам, мне больш падабаецца тое, што я бачу на ўласныя вочы. Былое атачэнне цмока можа сказаць мне пра яго больш, чым трыста яго апісанняў. Але каб спраўдзіць словы пра браслаўскага цмока, знойдзенае мною ў кнізе Вітаўта Аляхновіча “У кіпцюрах таемных пачвар” – трактаце, напісаным у канцы XIX стагоддзя навукоўцам (жмудзінам з паходжання) пра жывёльны свет былога ВКЛ. Не буду прыводзіць словы, якімі Цмок апісаны ў гэтай кнізе, скажу толькі, што дакладна так мне яго і апісвалі бабулькі з браслаўскіх вёсак. Здаецца, не магло вуснае паданне пратрымацца ў нязменным выглядзе больш за 200 гадоў. Як бы там ні было, а вось які “фотаробат” атрымалася ў мяне скласці на Браслаўшчыне.
- Цмок Паазерны
А вось як яго апісвала мне адна мясцовая старая бабуля:
“Цмок, там гавораць недзе вялікі быў, драпежны, не-не, у нас невялікія цмокі. Ну вось як кабыла ў Цімоха, ага, блізу такі быў. Ну але ж і прыгожыя яны былі. Луска ў яго такая, што дубовы ліст з колеру, але ўся ў такім бляску, бы залатая. І хадзілі яны вельмі прыгожа, нібы хлопец малады, пародзісты. Адразу бачна было, што цмок ідзе, а не хто там. Ну, я маніць не буду – блізка не падыходзіла. Але сама бачыла, дык калі хто кажа, нібы гэта як яшчарка была, – не, адназначна гэта няпраўда, бо на яшчарку зусім былі не падобныя. Як вялікая-вялікая выжла – можа быць, ну але яны ж яшчэ золатам блішчэлі і на сонцы і ўночы, як месяц выйдзе. Ага, і лапы іначай перасоўвалі, нібы з падваротам, ці што. Ну й агнём пляваліся – куды таму сабаку. Што яшчэ ў яго было? Ну, кіпцюры на лапах, хвост, а крылы два – але невялікія, я не бачыла, каб лятаў. Дый не казаў мне пра гэта ніхто. І два рогі невялічкія яшчэ былі, але не ва ўсіх, а толькі ў дзевак іхніх. Ну, усё, здаецца, падлівай гарбаты”.
Такое апісанне вельмі здзівіла мяне, бо ад тых, хто паходзіць з ваколіцаў Ліды, Навагрудка, Нясвіжа, я чула зусім іншае апісанне. Мне здаецца, што менавіта такога цмока апісваў Караткевіч у “Хрыстос прызямліўся ў Гародні”. Адно што ў Караткевіча Цмок атрымаўся істотаю пачварнаю, агрэсіўнаю, злою. Можа, ён у яго такі, якім яго малюе беларуская народная казка. Але трэба ж разумець, што казка – жанр дыдактычны, там ёсць тыповы персанаж, шаблон. Вось у беларускую казку на месца злога персанажа ўзялі Цмока. Хаця дарослыя ніколі не згадваюць Цмока як нешта дрэннае. Не, ён атрымліваецца хутчэй мілым. Людзі з гістарычнай Літвы, трохкутніка паміж Мінскам, Навагрудкам і Лідаю, гавораць, што Цмок нават жывот мае ружовы. Яшчэ гавораць, што ён мае даўгі хвост, не такі рухавы, як у цмока з Паазер’я, затое ў яго па ўсёй спіне і па хвасце раскіданыя шыпы. А яшчэ пра гэтага Цмока гавораць, што ён крыху дурнаваты, часта людзі бачаць яго нападпітку. Не тое што ён галюцынацыя, проста гэты беларускі цмок апекуецца такімі вось выпівохамі, але не алкаголікамі, а дасціпнымі мужыкамі кшталту Гервасія Вылівахі. Крылы ж у Літоўскага цмока яшчэ меншыя, чым у Цмока з Паазер’я, кіпцюры маленькія, а лапы спрытныя: ен бяжыць – а з-пад іх ва ўсе бакі іскрынкі ляцяць. Вось прыблізна так ён выглядае:
- Цмок Літоўскі
На Палессі ж і побач з ім Цмока апісваюць больш антрапаморфным – падобным да чалавека. У Пінску людзі гавораць, што беларускі Цмок здольны нават хадзіць на задніх лапах. З усіх беларускіх цмокаў у яго самыя вялікія крылы, і ён выдатны лятун. Добра бачыць ў цемры, бо ў вачах яго заўседы скачуць гарэзлівыя хітрыкі-агеньчыкі. Жартаўнік. Калі раптам сустрэнеце – пужацца яго не трэба. Ен прыйдзе на дапамогу, калі хто трапіць ў складаную сітуацыю. Добрага чалавека ен не кране, але і пакрыўдзіць сябе не дамо. Усе ж такі вольны цмок. А ліхім людзям можа ад яго і па арэхі дастацца. Нібы асабліва спрыяе ён заблукалым падарожным. Кажуць, узімку ён можа сагрэць чалавека ці каня сваім подыхам, але ніколі не апячэ, ну хіба што бровы ледзь-ледзь. У выніку ў мяне атрымаўся такая вось яго выява:
- Цмок Палескі
Цмок усе ж такі з’ява зараз рэдкая, таямнічая. І убачыць яго на уласныя вочы у нашыя часы даволі складана. Натуральна, у гэтым партрэце, як і ў першых двух, я трошкі прыфантазіравала, як мастак, але, спадзяюся, што ў мяне атрымалася злавіць і перадаць істотныя рысы, што адрозніваюць трох беларускіх цмокаў. Можа, гэта ўсё засталося нам ад крывічоў, дрыгавічоў і радзімічаў. А можа, тры беларускія Цмокі жылі тут і ў больш старажытныя часы, і тады род іх быў яшчэ больш разнастайным.
Пакуль я разважала над абрысамі і колерам гэтых цікавых істотаў, то ўвесь час мяне не пакідала думка, што, здаецца, вось жылі гэтыя дзівосныя цмокі на нашай зямлі, дзесьці побач, і продкі нашыя з імі добра знаемы былі, а мы зараз чамусьці лепш ведаем іншаземных іх родзічаў, нават святкуем год Цмока па кітайскім каляндары, а нашым родным беларускім Цмокам ні увагі, ні пашаны. Таму, можа і хаваюцца яны ад нас.
Чамусьці іх выяваў не сустрэнеш ні на кірмашах, ні ў сядзібах, у якія прыязжаюць адпачыць да нас і замежныя госці. А было б выдатна. Бо нават сучаснаму прагматычнаму чалавеку усе роўна хочацца патрапіць на цуд. А зямля нашая на таямніцы багатая. І такі цікавы візуальны вобраз раскажа падарожніку пра нашу Беларусь нашмат больш, чым звычайны турыстычны буклет. А там – хто ведае, можа і пашанцуе камусьці таго цмока і пабачыць.
Юлія Рудзіцкая, якая ў пошуках Цмока, шмат паездзіла па Беларусі, да канца не змагла вызначыцца з тым, які цмок ёй бліжэйшы і які з іх больш адпавядае таму вобразу нашай краіны, які ўбачыць не мясцовы, турыст.
Менавіта турыст можа ўбачыць у тым, што для нас — будзённасць, незвычайныя прыгоды, цуды і, можа, нават Цмока.
Давайце на хвілінку ўявім, што адзін з гэтых цмокаў будзе выбраны турыстычным вобразам Беларусі – вобразам, які будуць скарыстоўваць турыстычныя фірмы, каб завабіць у Беларусь гасцей з блізкага і далёкага замежжа. Вобразам, якім будуць карыстацца фірмы, што забаўляюць замежнікаў у Беларусі, якім экскурсаводы будуць падмацоўваць свае чароўныя гісторыі. Адным словам, які з гэтых цмокаў можа стаць турыстычным сімвалам Беларусі?
Loading ...
