Што можа быць больш сумным і дзікім за даносы беларусаў на іншых беларусаў? У 2020 годзе гэта было нормай, на жаль, з’яўляецца ёй і дагэтуль. Ананімная каманда кінематаграфістаў зрабіла пра гэта дакументальны фільм, — піша «Новы час».
Фота: Павел Хадзінскі
У 2021 годзе была апублічана мапа з асабістымі дадзенымі людзей, якія звярталіся ў міліцыю. Пасля публікацыі дадзеных на пад’ездах дамоў былі заўважаныя ўлёткі з надпісам «Краіна павінна ведаць сваіх «герояў»» ці «Увага, стукач». Ананімны рэжысёр з Беларусі вырашыў паразмаўляць з гэтымі «неабыякавымі людзьмі» і зразумець, што іх падахвочвала рабіць падобныя званкі, а таксама даведацца, хто яны і як жывуць сёння. Гэтыя званкі ўвайшлі ў дакументальны фільм «Усё выдатна. Я сплю». Размовы ілюструюцца панарамнымі відамі Мінска, а таксама рэальнай хронікай пратэстаў 2020 года, а фразы «асабліва пільных» людзей ператвараюцца ў неонавыя надпісы на будынках горада. Журналісты НВ паразмаўлялі з аўтарам.
— У фінальных тытрах вы напісалі, што рэжысёрам можа быць ваш сусед, аўтарам — аднакласнік, аператарам — выпадковы мінак. Чаму вы ўсё вырашылі застацца ананімнымі?
— Мы ў тытрах пазначылі ўсю творчую каманду як людзей, якія могуць знаходзіцца побач з кожным з гледачоў. Нам гэта падалося важным пазначыць. Такім чынам мы кажам: «Усё роўна, хто аўтар. Няважна, хто рэжысёр. Гэта можа быць любы чалавек. І калі маё меркаванне адрозніваецца ад меркавання тых людзей, якім мы тэлефанавалі, так ці інакш мы маглі б быць сябрамі ў школе ці нават сваякамі». Такім чынам я хацела падкрэсліць, што мы, можа, вельмі далёка, але ў той жа час вельмі блізкія адзін да аднаго.
— Чаму вы вырашылі звярнуцца да гэтай тэмы?
— Так як мы часта маем зносіны толькі ўнутры нашага сацыяльнага круга, мне як рэжысёру і аўтару было цікава паспрабаваць пагаварыць з людзьмі за межамі гэтага круга. Даведацца, як яны разважаюць. Ці шчыра яны так лічаць? Ці агрэсіўна яны настроены? Я ў Беларусі не была ўжо некалькі год. Але я амаль не сутыкалася блізка з людзьмі, якія прытрымліваюцца адрознай ад маёй пазіцыі. Было цікава спытаць у іх, як яны жывуць. Ці ўсё іх задавальняе? Як яны бачаць гэтую сытуацыю?
— Вы задаволены вашым даследаваннем? Зразумелі, чаму людзі так рабілі? І што вас здзівіла падчас гэтых размоваў?
— Больш за ўсё здзіўляла тое, калі людзі тэлефанавалі ў міліцыю з заявай на сваіх сваякоў, на сына, на жонку. Нам удалося датэлефанавацца да гэтых людзей, гэта была цікавая размова. Яны шчыра мяркуюць, што зрабілі правільны выбар, калі патэлефанавалі. Гэта іх перакананне. Складана быць задаволеным, разумеючы, што чалавек робіць заяву на чальцоў сваёй сям’і, ці нават выпадковых мінакоў, ці на калегаў, ці сяброў дзяцінства. Спачатку ў нас было больш здзіўлення. Пасля адказы герояў пачалі паўтарацца. Яны ў цэлым неслі адзін і той жа пасыл. Карціна рабілася ясней.
— Калі кажуць пра даносы ў савецкі час, успамінаюць аб выгадзе. Калі людзі даносілі, каб, напрыклад, атрымаць кватэру ці месца на працы. У вашых жа рэспандэнтаў, як я разумею, пытанне выгады не стаяла. Па іх меркаванні, яны выконвалі свой грамадзянскі абавязак. Як вы гэта тлумачыце?
— Мне здалося, што многія людзі рабілі даносы абсалютна шчыра. Мапа, якую выклалі «Кіберпарт*заны», паказвае, што былі такія, якія тэлефанавалі дзясяткі разоў. Ім потым уручалі граматы, выходзілі публікацыі аб гэтым. Гэтыя людзі прытрымліваліся іншай думкі наконт таго, што адбывалася ў Беларусі ў 2020 годзе. Але былі і тыя, якім проста замінаў шум. Гэтыя людзі нават забыліся на тое, што яны кудысьці тэлефанавалі. Яны не разумелі, да чаго гэта можа прывесці, што людзей могуць затрымаць, пасадзіць, катаваць урэшце.
— Ці вялі вы нейкую статыстыку падчас працы? Колькі было адмоў? Колькім удалося датэлефанавацца?
— Гэта складана сказаць, таму мы напісалі, што абтэлефанавалі некалькі дзясяткаў чалавек. Бо часам былі вельмі кароткія званкі. Мы заўсёды ўяўляліся, казалі аб тым, што гутарка запісваецца. І вядома, многія людзі адмаўляліся з намі размаўляць. Але бывала, што і па паўгадзіны доўжылася размова. Бывала, што мы маглі тэлефанаваць гадзінамі і ніхто не браў слухаўку. Складана назваць дакладныя лічбы.
— Колькі вы працавалі над фільмам?
— На здзіўленне доўга. Некалькі месяцаў. Хоць, здавалася б, невялікі фармат — 24 хвіліны. І нібыта гэты фільм створаны толькі з тэлефонных размоў і кадраў горада. Нібыта не самая складаная драматургія. Але мы доўга працавалі над пасьлядоўнасьцю.
— Як вам прыйшла ідэя сумясціць размовы з кадрамі Мінска?
— Пасля 2020 года стала ўсё складаней прыехаць у Беларусь і тым больш там нешта зняць. І паколькі я не магу прыехаць туды, гэтая форма падалася нам максімальна прыдатнай для гэтай тэмы.
— Для гледача з Расіі ці Еўропы здавалася, што беларускае грамадства было адзінае ў 2020 годзе. Ваш фільм расказвае пра адваротнае.
— Усё спазнаецца ў параўнанні. Падчас пратэстаў выходзіла каласальная колькасць людзей, дзясяткі тысяч. А заяў, якія апублікавалі было 12,5 тысячы. Вядома, заўсёды будуць людзі, чыё меркаванне будзе адрознівацца.
— Пасля публікацыі дадзеных на некаторых пад’ездах дамоў вывешвалі ўлёткі з надпісам «Краіна павінна ведаць сваіх «герояў»» або «Увага, стукач». Ці ведаеце вы, чым гэта скончылася для «герояў»?
— Я магу толькі сказаць, што не ўсе тэлефоны супадалі з чалавекам, якому датэлефаноўваліся. Мы гаворым пра гэта ў фільме. Тэлефон можа быць зарэгістраваны на бацьку, на дачку. Па вызначальніку нумара можна вызначыць адрас і тое, на каго запісаны гэты тэлефон. І тут трэба ўключаць асабісты фільтр, таму што можа быць дапушчана памылка.
У нас быў выпадак, калі мы датэлефанаваліся да жанчыны, якая была вельмі засмучаная. Яна нам паскардзілася, што яна павінна была тлумачыць усім суседзям вакол, што яна не рабіла даносаў, нікому не тэлефанавала. Мы не ўключылі гэта ў фільм, таму што не паспелі сказаць, хто мы і што нашая размова запісваецца. Але гэта быў адзінкавы выпадак. Былі сітуацыі, калі тэлефон запісаны на іншага чалавека. Але ў асноўным пераважная большасць прызнавалася, што яны тэлефанавалі, і пацвярджалі кантэкст званка.
— З тэлефонных размоў становіцца зразумела, што ў герояў ёсць адчуванне поўнай правасці. Наколькі слова «стукач» магло іх пакрыўдзіць?
— Вы ведаеце, мы часта пыталіся, а калі б паўтарылася сітуацыя, вы б яшчэ раз патэлефанавалі? І яны адказвалі: «Так. Калі нешта такое будзе, я пазваню яшчэ». Яны ўпэўненыя, што здзяйсняюць правільны ўчынак.
— Можна сабе ўявіць, што старэйшае пакаленне было супраць пратэстаў. Але ў вашым фільме можна пачуць і даволі маладыя галасы. Гэта засмучае. Ці шмат было моладзі сярод вашых рэспандэнтаў?
— У асноўным мы датэлефаноўваліся на хатнія нумары тэлефонаў. І, вядома ж, гэта былі пажылыя людзі. У фільм мы пастараліся ўключыць розных людзей, каб склалася агульная карціна, і хацелася пачуць меркаванні ўсіх. Таму, магчыма, складваецца ўражанне, што шмат маладых галасоў. Але ў цэлым было больш людзей ва ўзросце.
— Чаму вы выбралі такую назву?
— «Усё выдатна. Я сплю» — гэта фраза, якую прамаўляе адзін з тых, каму мы датэлефанаваліся. Мне падалося, што яна вельмі добра перадае той стан, у якім знаходзяцца гэтыя людзі. Іх, праўда, усё задавальняе, ім усё падабаецца. Гэтыя людзі не жадаюць атрымліваць ніякую інфармацыю аб тым, што адбываецца вакол, яны знаходзяцца ў стане сну. Нам бы вельмі хацелася, каб яны прачнуліся, пачалі шукаць інфармацыю і зрабілі свае высновы.
— Ці атрымалася кагосьці абудзіць падчас размовы? Нехта, можа, прызнаўся, што ён пашкадаваў, што тады патэлефанаваў?
— Не, ніхто не сказаў, што пашкадаваў ці ніколі б гэтага больш не зрабіў. Але часам я чула ў адказах страх або адыход ад адказу. І ў гэты момант мне вельмі хацелася думаць, што, можа, гэты чалавек больш не хоча нікому прынесці шкоду і што ён нейкія рэчы зразумеў. Але, можа, гэта толькі мае здагадкі і жаданне.
