Шмат гадоў таму «Маладосць» першая надрукавала падборку вершаў маладога паэта Віталя Рыжкова. Цяпер адзін з самых вядомых беларускіх літаратараў, ён расказвае пра сыход ад медыйнасці, знаёмства з Віктарам Марціновічам, беларускамоўны рэп (так, так, ён існуе!) і пра тое, як не звар’яцець гуманітарыю ў тэхнічным універсітэце.

— Вы перакладалі з грузінскай, украінскай, літоўскай, польскай, англійскай, рускай… Колькі моў вы ведаеце?

— Не ўсе мовы, з якіх перакладаў, я ведаю. Мне здаецца, для мастацкага перакладу трэба валодаць тонкасцямі роднай мовы і мець такія-сякія скілы, якія дазволяць перакладаць з замежнай. Перакананы, што трэба быць добрым паэтам і, можа, не зусім дасканала ведаць англійскую, каб класна перакласці, напрыклад, Эдгара Алана По. Бо інакш чытачам будзе незразумела, чаму так доўга памятаюць гэтага сусветнага класіка, чым ён так уразіў сусветную грамадскасць, што яго столькі стагоддзяў шануюць. Я ведаю ўкраінскую, англійскую, рускую (хаця, здавалася б, такая экзатычная), разумею польскую (усміхаецца), грузінскую і літоўскую не ведаю.

— Але перакладалі з іх?

— Так, але ў мяне побач былі жывыя аўтары, у якіх можна было наўпрост спытаць, як і што працуе ў канкрэтным творы, для чаго напісаны радок, які сэнс туды закладзены. І з такімі тлумачэннямі рабіў пераклады. Не ведаю, ці вызваляе гэта мяне ад адказнасці ведання процьмы замежных моў, але як ёсць, так ёсць.

— Як вы ўвогуле вучыліся перакладаць?

— Ну, спачатку я перакладаў кепска. Потым крыху лепш. Калі мне было дванаццаць гадоў, я чамусьці вырашыў даведацца, пра што чытаюць рэперы. І высветлілася, што адзін з іх, на той момант ужо забіты, пісаў вершы. У тым узросце я яшчэ не ведаў, што існуе такі панятак, як верлібр, падумаў: «Бедныя афраамерыканскія рэперы, не могуць рыфмаваць, трэба дапамагчы». Так з’явіўся рыфмаваны пераклад на рускую верлібра Тупака Шакура. (Смяецца.) На беларускую я перайшоў крыху пазней — гады праз тры. І больш не пісаў па-руску практычна нічога. Я б, можа, і пісаў нешта, але мне бачна, наколькі гэта бездапаможна. У цэлым, білінгвальнасць, трохлінгвальнасць, квадралінгвальнасць мне вельмі падабаецца. Мой сябра, паэт Павел Капанскі, піша, прынамсі, на чатырох даступных майму разуменню мовах: беларускай, рускай, украінскай, польскай. Яшчэ ёсць нешта па-англійску і па-французску, але гэта я не здатны ацаніць.

— А што цяжэй перакладаць: прозу ці паэзію?

— Ммм, усё залежыць ад канкрэтнага аўтара. Пераклад апавядання Эдгара Алана По даўся мне з цяжкасцю. Страшна ўдзячны рэдактарцы Кацярыне Маціеўскай за тое, што яна падцягнула маю спробу да, здаецца, чагосьці прыстойнага. Пераклады твораў Віктара Марціновіча былі складаныя хутчэй аб’ёмам. У цэлым прозу перакладаць часам і цікавей: лягчэй падабраць адпаведнік, каб сэнс лепш успрымаўся па-беларуску. У рыфмаванай паэзіі шмат залежыць ад рыфмаў, якімі карыстаўся аўтар. Умоўна кажучы, я не люблю дакладную рыфмоўку. І беручыся перакладаць Уінстана Х’ю Одэна, якому ўласцівая абсалютна класічная рыфмоўка, я стараўся штучна прышчапіць іншую. Бо мне, як прыхільніку рэпа, класічная падаецца занадта простай. (Смяецца.) Вучыўся на памылках.

— Вы рэдактар і перакладчык некалькіх кніг Віктара Марціновіча. А для «Ночы» нават рабілі вокладку.

— І для «Возера радасці» рабіў вокладку. Я рэдактар толькі адной кнігі — «Ночы», гэта была мая першая спроба. Кажуць, выйшла не дужа добра. Але ў наступнай кнізе я пастараўся ўлічыць крытыку ў свой бок. І мне здаецца, як рэдактар я крыху ўдасканаліўся.

— За што крытыкавалі?

— Ммм (задуменна), многа розных момантаў. Складана вызначыць штосьці адно. Камусьці не падабалася стылістыка мовы або нейкія хібы ў сюжэце. На думку маіх крытыкаў, я быў абавязаны перапісаць ці прымусіць перапісаць аўтара цэлыя кавалкі. Але ёсць розныя формы супрацы «рэдактар — аўтар», і для мяне як аўтара непрымальна, каб мяне перапісвалі. У ролі рэдактара я таксама пра гэта памятаю.

— Вось, дарэчы, чула меркаванне, што «Возера радасці» ў вашым перакладзе на беларускую гучыць лепш за арыгінал. Як вы да гэтага ставіцеся?

— Гэта толькі чыясьці суб’ектыўная адзнака. Не бяруся яе каментаваць. Пра густы не спрачаюцца, у маім выпадку — не каментуюць. (Усміхаецца.)

— А як вы пазнаёміліся з Віктарам Марціновічам?

— Гэта было напрыканцы нулявых, мо год 2009-ы. Выйшаў літаратурны нумар часопіса Arche з тэкстамі шэрага аўтараў. І тады ж з’явіўся зборнік лаўрэатаў конкурсу маладых літаратараў імя Карласа Шэрмана «Святая праўда ды іншыя казкі». Мы сумясцілі прэзентацыі часопіса і кнігі і паехалі ў Віцебск. Трэба яшчэ сказаць, што прэзентацыя была ў духоўнай семінарыі. Тады мы ўсе былі маладыя літаратары: паэт і музыка Уладзь Лянкевіч, Алена Пятровіч (перакладчыца «Гары Потэра»), паэтка і перакладчыца Марыйка Мартысевіч, там жа быў Віктар Марціновіч ды многія іншыя. Хтосьці спытаў мяне, ці наважуся я ў духоўнай семінарыі чытаць свой верш «Святая праўда», які паводле зместу падаваўся некаторым правакацыйным (там адбываецца бойка паміж праваслаўным святаром і міліцыянтамі). Я сказаў: «Ды лёгка!» І прачытаў. І планета не перастала круціцца, іконы не ўпалі са сцен, як у серыяле «Флібэг», і ніхто з семінарыстаў і духоўнікаў не адрэагаваў, і мне здаецца, што гэта лепшая рэакцыя. Але Віктар Марціновіч, з якім мы акурат тады і пазнаёміліся, страшна ўразіўся гэткай смеласцю. (Смяецца.) Пазней ён напісаў раман «Сфагнум», і, калі паўстала пытанне перакладу, прыгадаў мяне. І вось ужо восем гадоў мы супрацоўнічаем як аўтар і перакладчык. Я і наступную яго кнігу перакладаю цяпер.

— Раскажаце штосьці пра яе?

— Не. Не свае таямніцы раскрываць нельга. Калі аўтар вырашыць, тады і раскажа. Насамрэч, кніга, якую я перакладаю, мусіла выйсці ў 2020-м, а «Рэвалюцыя» — у 2019-м. Але, засмучаны крытыкай за рэдактуру «Ночы», я заваліў дэдлайн на год. (Смяецца.) Прынамсі, я магу сведчыць, што Віктара нельга абвінаваціць у нейкай кан’юнктурнасці, што выдаў менавіта сёлета кнігу з такой назвай.

Дарэчы, у часопісе «Маладосць» была мая першая ў жыцці публікацыя. Паэтычную падборку прыняў і апублікаваў Андрэй Федарэнка.

— У нас потым і водгукі на вашу паэзію друкавалі. Вы чытаеце крытыку пра сябе?

— Я чуў абсалютна палярныя меркаванні пра сваю творчасць. Добрыя водгукі, канечне, падбадзёрвалі. Але, калі шчыра, агулам гэта мала турбавала. Асабліва ад людзей, якія не зразумелі, што за задачы я перад сабой ставіў, перш чым пісаць тыя ці іншыя тэксты. Калі чалавек не трапляе ў рэферэнтную групу, яго меркаванне не чапляе. Ёсць фраза: «Мне не трэба разбірацца, як рабіць каўбасу, каб зразумець, якая смачная, а якая — не». Для мяне так не працуе. Трэба разбірацца. Нельга ацэньваць усю гаму смакаў у каўбасе, віне, вершы, перакладзе, калі ты добра не ведаеш, як гэта робіцца і якімі сіламі даецца. Ёсць літаральна некалькі крытыкаў, меркаванні якіх я магу чытаць з задавальненнем — як пахвальбу, так і шпількі ў мой адрас. Найперш гэта Валянцін Акудовіч. А ў маім выпадку нават меркаванне любімага паэта мала цікавіць.

— Чаму?

— Калі любімы паэт, які паўплываў на цябе напачатку, не разумее тваю творчасць — хіба ёсць у гэтым штосьці страшнае? Калі ты эпігон, і ён крытыкуе цябе, тады, можа, і так. Але калі пішаш сваё, гэта іншы выпадак: адзін паэт з безадказнай любоўю да творчасці другога. Мне здаецца, так ва ўсім працуе. Мы ж неяк існуём як від, людзі з думкай, што нас могуць не кахаць тыя, каго мы кахаем. Мы іх здатныя адпускаць і працягваць любіць. Усё нармальна.

— Ну-у, так сабе…

— (Смяецца.) Насамрэч, дапамагае гэтая філасофія. У адваротным разе было б занадта драматычна. Ведаеце, увесь час хацець спадабацца… Праз гэта збіваюцца мэты. Гадоў да дваццаці трох я чакаў адабрэння, мне было важна перамагаць у конкурсах, чуць прыязныя водгукі, захапленне тым, як чытаю. Але потым стала не так цікава, а з часам і зусім перастаў імкнуцца да выкліку звычайных эмоцый падчас выступаў — замілаванне ці сентыментальныя пачуцці. Мне захацелася, каб не ўсё адразу было зразумела, каб які-небудзь прыдуманы паэтычны прыём проста разрываў мозг, каб незразумела было, як ён працуе. Мне стала важна думаць над маральна-этычнымі і псіхалагічнымі аспектамі сваіх вершаў, а не над больш цікавай рыфмай ці радочкам, што імгненна трапіць у сэрца.

— Мабыць, гэта таго часу цытата: «На пэўны момант я з творчага чалавека пачаў ператварацца ў селебрыці»?

— О, так! Гэта таксама мяне стала вельмі непакоіць, бо прыналежнасць да «селебрыці» мае шмат адмоўных бакоў, да якіх я проста не быў гатовы маральна. Калі пачынаў пісаць вершы ў трынаццаць гадоў, я не хацеў, каб людзі глядзелі на мяне як на нейкі медыйны вобраз. Хтосьці пачынаў блытаць з лірычнымі героямі і думаў, што я напраўду цынічны хуліган. А я проста намагаўся ствараць праўдападобных герояў, каб потым ад іх імя пераканаўча напісаць верш. Натуральна, што я не меў такой вядомасці, як цяпер Маргенштэрн, але мне хапіла, каб наесціся такой славай і схавацца. Сысці як Джэром Сэлінджэр. Я вельмі разумею, чаму, здабыўшы вялікую папулярнасць, ён знік. Ці глядзелі фільм «У пошуках Форэстэра»? Пра пісьменніка-самотніка, які не выходзіць з кватэры, не публікуе новыя творы і ўсе яго ведаюць паводле толькі адной кніжкі. Мне вельмі сімпатычная гэтая думка. А яшчэ мой сябар Андрэй Адамовіч жартуе, што новыя вершы пішуць толькі тыя, у каго старыя кепскія. (Смяецца.)

— З гэтым цяжка паспрачацца! А ў які момант вы зразумелі, што медыйная прастора надакучыла і трэба сысці ў цень?

— Калі канчаткова зблыталіся плёткі пра мяне і рэальнае жыццё. Калі не змог адшукаць справядлівасць і проста паступова перастаў выступаць, друкавацца, пісаць, сышоў у рэп. (Смяецца.) Узяў мянушку. Карацей, пакінуў мікрамедыйны вобраз «Віталь Рыжкоў» і сышоў. Вельмі засмучалі чуткі пра мяне. І ў нейкі момант я зразумеў, што гэта больш не паддаецца кантролю. Ужо нават і блізкія людзі пра мяне пачалі пляткарыць: прыдумаць і запусціць якую-небудзь плётку стала нормай і заменай серыялаў. Ну і ўсё, я зразумеў, што трэба валіць.

— І як вы адчуваеце сябе ў рэпе?

— Дык у нас як такога рэпа няма! Таму пачуваюся вельмі камфортна і гарманічна. (Смяецца.) Беларускамоўных рэпераў колькі? Пяць-шэсць? Амаль з усімі ўжо запісалі фіт. Гэта не таксічная кампанія, таму што мы амаль не стасуемся. Няма індустрыі, да беларускага рэпа цікаўнасць нулявая. Дзяліць няма чаго, абмяркоўваць няма што, ніякай жоўтай прэсы! Хіба што з боку рэпераў да мяне такое стаўленне, што мой рэп не сапраўдны, а тэксты з музыкай на сутыку меладэкламацыі і рэпа.

— Затое ў вашых тэкстах ёсць сэнс.

— А рэпу гэта непатрэбна. Ёсць версія, што рэп — абрэвіятура (rhytm and poetry). То-бок рытм першапачатковы. І тое, што які-небудзь Tekashi 6ix9ine папулярнейшы за Кендрыка Ламара — гэта аксіёма. Апошні — мой аднагодка, у адрозненне ад усіх сваіх канкурэнтаў у жанры, падымае складаныя пытанні: пра крывадушша, расізм унутры чорнай супольнасці, сэнс жыцця. Атрымліваецца, сэнс у тэкстах не такі важны ў рэпе. Не так, як у паэзіі, там і выступы зусім іншыя.

Я памятаю сваё першае выступленне ў дзевятнаццаць гадоў. З’явіўся конкурс для паэтаў-пачаткоўцаў «Пластылінавы бусел». І сябры нейкім дзіўным чынам угаварылі мяне паўдзельнічаць. Гэта быў проста шок для мяне, бо я не люблю сцэну. Але так атрымалася, што я перамог у тым конкурсе. І пачалося проста бясконцае выступленне, і камфортна мне не было амаль ніколі. Летам 2019 года мне дазволілі нарэшце выступіць на важнай для мяне пляцоўцы — у дворыку каля Магілёўскага драмтэатра. Я заспакаяльнага выпіў. (Смяецца.) І ўсё роўна хваляваўся. Яшчэ прыйшлі мама, мае настаўніцы гісторыі, беларускай мовы, старая творчая магілёўская тусоўка. Проста паўтары гадзіны ў мандражы і яшчэ пару гадзін пасля.

— І як адчуванні былі пасля выступу?

— Палёгка, што гэта нарэшце скончылася! Ну, я ўжо не выступаў некалькі гадоў, часта адмаўляўся. Знікла жаданне камусьці штосьці паказваць. Прыемней на балконе прачытаць новы верш сябру, які зразумее. Ён скажа: «Клас!» А ты не публікуеш нідзе той верш. (Смяецца.)

— Вы пачалі пісаць яшчэ ў школе, але паступілі ў тэхнічны ўніверсітэт. Навошта?

— Спадзяюся, мая мама не прачытае гэтае інтэрв’ю. Скажам так, мае бацькі таго пакалення, калі існавала ўпартая вера, пранесеная праз канец 80-х і 90-я, што інжынер — гэта вельмі добрая прафесія і значна больш грашовая, чым, скажам, выкладчык. І дзякуючы мяккім, доўгатэрміновым, як бацькі ўмеюць, маніпуляцыям, я нібыта сам і прыйшоў да думкі: «А чаму б і не?» Па-першае, я мог паступіць, бо вучыўся ў фізіка-матэматычным класе. На аўта-механічны факультэт быў вялікі набор — гэта добры шанец паступіць на бясплатнае, адвучыцца і забыць. Я кепска вучыўся, шчыра кажучы. Гэта акурат прыклад таго, як можна няправільна паўплываць на выбар прафесіі падлетка, каб пяць ці, у маім выпадку, шэсць гадоў ён пакутаваў і маральна, і фізічна. Але паступленне ў тэхнічную ВНУ дало зразумець, што я, прынамсі, магу выконваць доўгатэрміновыя задачы. Атрымаў дыплом з горам папалам, аддаў маме і ні дня не працаваў па спецыяльнасці. Яшчэ падчас навучання адзін з выкладчыкаў трапна заўважыў, што я ніякі не інжынер. Мяне больш цікавіла кафедра гуманітарных навук — этыка, эстэтыка, філасофія. У выкладчыка этыкі я аднойчы спытаў: «Вось, чалавек хоча чытаць кнігі, а яго прымушаюць палоць агарод. У такой сітуацыі які этычны выбар яму зрабіць: чытаць кнігі і пакрыўдзіць бабулю ці пайсці палоць агарод і пакрыўдзіць сябе?» І ён даў адказ, які дапамог мне давучыцца, а потым і зразумець сваю ролю ў жыцці. Выкладчык сказаў, што ўмоўны гуманітарый, які адвучыўся на тэхнічнай спецыяльнасці, не будзе да канца ні гуманітарыем, ні інжынерам. Але фізікі і лірыкі не могуць размаўляць, бо ў іх розныя тыпы мыслення. І такія людзі, як я, змогуць перакладаць іх адно аднаму. Мне не раз даводзілася быць сінхраністам паміж гуманітарыямі і тэхнарамі.

— Вы расказвалі, што калі прыехалі ў Мінск і пазнаёміліся з метро, вас уразілі словы «раўнамерна размяркоўвацца па платформе». І вы тады падумалі, што беларусы — не адзінкавыя асобы, а…

— А часткі аморфнага жэле, якое мусіць раўнамерна размяркоўвацца па платформе. (Смяецца.)

— Што вы цяпер думаеце? Не змянілі меркаванне?

— У гэтай спробе афарызма змешчаны акцэнт. Фраза не пра беларусаў, а пра спосаб фармуляваць фразы. Пра тое, як недакладна выбраныя словы могуць выклікаць непатрэбныя асацыяцыі. Раней яшчэ ў метро казалі па-руску: «Остерегайтесь карманных краж». І я жартаваў, што «карманные кражи» — гэта невялічкія пухнатыя жывёлкі, якія жывуць у метро, уціраюцца ў давер і ламаюць людзям жыццё. Таму іх і трэба асцерагацца. (Смяецца.)

Пра беларусаў… (Цяжка-цяжка ўздыхае.) Рознае я думаю пра нас. Мне заўжды хочацца большага ад беларусаў. Роўна як і ад сябе. То-бок нейкую частку беларусаў я і дасюль, відаць, успрымаю як тое жэле, што раўнамерна размяркоўваецца па платформе. Нейкую частку лічу недастаткова чулай да гэтага жэле, нейкую частку — глухаватай, нейкую — недастаткова разумнай, а нейкую — недастаткова добрай.

— Можа, там ёсць і якая-небудзь добрая частка?

— Ну… (задуменна) дзесьці ва ўяўленнях, канечне, ёсць мой беларускі народ мары. Да якога сапраўды прылятае Хрыстос, прызямляецца і адчувае кайф, а потым размаўляе пра нябесныя справы.

Гутарыла Ганна Варонка, часопіс «Маладосць» №2/2021