Знаная украінская паэтка і перакладчыца Марыяна Кіяноўская паразмаўляла з журналістам “Будзьма беларусамі!” пра Цётку, традыцыі адукацыі ў ВКЛ і літаратурныя працэсы ва Украіне і Беларусі.

Пра інтарэс да Беларусі

Я, калі зацікавілася беларускай культурай, нічога не ведала пра сувязь роднай Жоўквы з важнымі для беларусаў рэчамі. У мяне было некалькі сяброў з Палесся, у іх быў цудоўная гаворка – украінская мова з дадаткам дыялекту. Я зацікавілася, што гэта за ён. Так і адбыўся мой першы кантакт з беларускай культурай. Мы знаёмыя з Андрэем Хадановічам вось ужо дваццаць гадоў, я не першы раз прыязджаю ў Беларусь, але не магу сказаць, што добра ведаю беларусаў: праз жорсткі графік я стасуюся з пэўнымі людзьмі, такім сабе “гета”. Пра беларусаў мне нашмат больш кажуць людзі, з якімі я еду ў адным цягніку.

Вельмі важны момант для разумення Беларусі і беларускай культуры – усведамленне ролі Вялікага Княства Літоўскага, але ў кантэксце знакамітых брацкіх школ. У нас, літоўцаў і беларусаў ёсць агульная традыцыя – школа самавукаў. Культура саманавучання. Я звярнула ўвагу, што ў народных казках у нас галоўнай узнагародай з’яўляецца атрыманне ведаў. “Калі дапаможаш мне – я цябе навучу”. І гэта падаецца як вялікая каштоўнасць.

Што да брацкіх школ, то яны існавалі, калі можна параўнаць, па прынцыпах футбольных клубаў: чалавек мог рухацца па іерархіі вышэй і вышэй. Былі найвышэйшыя брацкія школы, куды трапляла шмат беларусаў. Калі па ўсёй Еўропе ў Сярэднявеччы адукацыя ішла на лаціне, то ў брацкіх школах родная мова вывучалася адразу. У знакамітым падручніку Паўла Бярынды нават ёсць літара “ў”.

Пра беларускую літаратуру

Я адразу скажу, што не вельмі добра ведаю беларускую прозу, затое добра ведаю паэзію. У спадчыну ад Савецкага Саюза мы атрымалі стэрэатып, што ў невялікай краіне не можа быць вялікай літаратуры. Але літаратурны працэс у Беларусі і Літве – для мяне аргумент супраць гэтай тэзы.
З маім родным горадам звязана некалькі гадоў жыцця Цёткі. Менавіта ў Жоўкве выйшлі тры першыя кнігі па-беларуску, друкаваныя кірыліцай, дарэчы. Вяртаючыся да Цёткі, дасведчаны чытач можа заўважыць, што яна як пісьменнік апярэдзіла свой час гадоў на восемдзесят. У яе вельмі свежае, універсальнае мысленне, калі яна думала пра літаратуру, яна думала пра мастацтва ў цэлым, пра жывапіс ці музыку. Яна, здаецца, першая з жанчын-кампазітараў дайшла да думкі пра шумавую музыку. У сваіх вершах яна апярэдзіла мадэрнізм. Вельмі канцэптуальнае, фенаменальнае мысленне.

Нобелеўская прэмія, якую атрымала Святлана Алексіевіч, таксама пра нешта сведчыць. Гэта абсалютна новы падыход да літаратуры, можа, ён не з’яўляецца яе адкрыццём, але менш новым і цікавым ён ад гэтага не робіцца.

Пра пераклады беларускай паэзіі

Калі нешта табе блізкае, ты трапляеш на сцежку самападману. І я тут кажу не столькі пра агульнавядомае “Міжмоўныя амонімы – найгоршыя сябры перакладчыка”. Рэч у тым, што самае складанае – перакласці эмоцыі. У нас з беларусамі вельмі шмат агульнага, пры гэтым у нас вельмі мала перасячэнняў у эмацыйнай прасторы.

У рускай мове ёсць слова “ярость”, ва ўкраінскай – няма, можна сказаць “моцны, сляпы гнеў”. У літоўскай мове такое слова, дарэчы, таксама ёсць, але там яно мае скандынаўскія карані. Рэч у тым, што ўкраінцы мякчэйшыя за расіян ці літоўцаў. А беларусы мякчэйшыя за ўкраінцаў. Калі перакладаеш на ўзроўні энергетыкі, гэтае несупадзенне часам робіцца непераадольным.

Я сутыкнулася з гэтым, калі перакладала Вальжыну Морт. Мне пашанцавала, што я яе не публікавала, бо яна для мяне эмацыйна неперакладальная, як і Шымборска. Асобны верш перакласці можна, але з падборкай ужо не атрымаецца.

Дарэчы, пра Шымборску. У палякаў ёсць свая традыцыя іроніі, ва ўкраінскай традыцыі зусім іншыя адценні, няма тонкай іроніі, але ёсць сарказм. У перакладзе іронія Шымборскай можа выглядаць як патэтычны пафас. Таму вельмі цяжка перакласці яе, не дапрыдумваючы тэкст. Падобная гісторыя з Вальжынай Морт. Я сама пішу пра смерць, але яе ўсведамленне ў Морт абсалютна за мяжой таго, што я магу сказаць.

Мне лёгка і прыемна перакладаць Марыйку Мартысевіч, Веру Бурлак. Вельмі цікава – Алеся Разанава, але таму, што ў нас ёсць Мікола Вараб’ёў, падобны да Разанава, і мне ёсць з чым суадносіць.

З беларусамі ёсць яшчэ такі момант: мы з вамі зусім па-іншаму ўспрымем гратэск. Тут украінцы бліжэйшыя да аўстра-венгерскай традыцыі, а беларусы – да нямецкай. Розніца прыкладна як паміж Венай і Берлінам. Той самы Хадановіч іранізуе як жыхар Баварыі, у яго няма макабру. Гэта важная рэч для перакладчыка.

Ну і паўтаруся. Для беларусаў, як і для ўкраінцаў, вельмі важны момант самаадукацыі: калі на Захадзе чалавека стварае ВНУ, якую ён скончыў, ці прастора, дзе ён жыве, то наша культура – гэта культура людзей, якія ствараюць сябе самі.

Пра літаратурны працэс

Ва Украіне павялося так, што вось ужо некалькі дзесяцігоддзяў працэс ідзе трыма плынямі, якія не перасякаюцца. Рэпутацыя ўнутры адной плыні нічога не значыць у другой. Тэкстаў гэта, дарэчы, не тычыцца – там існуе ўзаемаабмен.

Пэўнае асяроддзе жыве ў рэжыме фэстаў. Менавіта літаратурныя фестывалі фармуюць пэўную іерархію, да таго ж яны выконваюць ролю тоўстых часопісаў накшталт “Новага Міра”. Арганізатар выступае як рэдактар, які напаўняе нумар часопіса. Іншая цікавостка, што гэтыя фэсты ў пэўны момант пачалі выконваць функцыю свабодных універсітэтаў. Мода на круглыя сталы і запрошаных інтэлектуалаў змяніла агульную карціну літаратурнага працэсу – стаў надзвычай папулярным нон-фікшн.

Для гэтай жа плыні адбылася цэлая рэвалюцыя – вуснае бытаванне літаратуры. Раней для пісьменніка галоўным было выдаць кнігу, у савецкую эпоху вуснага бытавання літаратуры амаль не было, хіба ў андэграўндзе. А ўвогуле вуснае бытаванне ў цывілізаванай краіне – ледзь не 70 адсоткаў літаратурнага працэсу. Гэта сустрэчы ў кавярнях, размовы. Цяпер яшчэ дадаўся фэйсбук. Калі камент у фэсйбуку прыраўняць да выказвання, мы ўжо маем размову пра літаратуру, якая часам важнейшая за саму кнігу.

Другая плынь – тыя, хто трымаецца за Саюз пісьменнікаў, для іх наяўнасць кнігі дагэтуль найважнейшая.

Трэцяя, якая мае вялікую значнасць, – гэта людзі, якія працуюць з паэзіяй на перасячэнні з іншымі відамі мастацтва: паэзія і перформанс, палітычны жэст, камп’ютарныя тэхналогіі, гукавая ці піксельная паэзія. Такіх людзей вельмі шмат, але ім проста няма вакол чаго аб’яднацца. Не ўсе разумеюць, што гэта важная частка літаратурнага працэсу, якая стымулюе зусім іншыя тыпы ўяўлення. Я думаю, што хутка гэтыя тэксты стануць не менш важнымі і заўважнымі.

Пра літаратурны працэс у Беларусі

У Беларусі фенаменальна працуюць перакладчыкі. Такая метафара – уявім шафу, забітую мільёнам розных рэчаў, якія самі па сабе някепскія, але паміж сабой слаба спалучальныя. А ёсць шафа прадуманая – вопраткі там няшмат, але яна функцыянальная.
Андрэй Хадановіч падарыў мне збор твораў Мілаша. У нас яго шмат хто перакладаў, але тое былі пераклады выпадковыя, і для ўкраінцаў Мілаш застаецца “непрачытаным”. Яго нашмат менш бачна, чым у Беларусі.

Беларусь з яе невялікім рэсурсам і без дзяржаўнай падтрымкі стварае менавіта функцыянальную культуру перакладу. У нас рэсурс большы, але прысутнічае хаос, ёсць чаму павучыцца.

Яшчэ ў Беларусі вельмі добра тое, што культура аперуе такой катэгорыяй, як “агульны тэкст”. У Сярэднявеччы такім тэкстам была Біблія, у часы Рэнесансу – Біблія і даробкі антычнасці. Усе ведалі, хто такая Антыгона.

Дзякуючы кампактнасці краіны ў беларусаў ёсць агульны тэкставы інструментарый. У нас з некаторых прычынаў адбываецца сегрэгацыя, людзі могуць не ведаць базавых тэкстаў. Калі спытаць беларусаў пра спіс 100 самых важных кніг, разыходжанне ў назвах у выніку будзе працэнтаў 30, у залежнасці ад індывідуальных прэферэнцый. Калі тое самае зрабіць ва Украіне – супадзе каля дваццаці працэнтаў пазіцый. І тут беларусам прасцей, бо ў вас ствараецца пэўны канон, а страта канона пагражае стратай агульнага тэксту – вельмі важнай часткі агульнага літаратурнага працэсу.