З Аленай Сямёнаўнай Васілевіч мы таварышуем, так ахарактарызуем нашыя адносіны, больш за дваццаць гадоў. У 1981 годзе ў сваёй “лімаўскай” публікацыі яна працягнула руку ў самы цяжкі перыяд жыццёвага і творчага пералому вясковага электрыка і пачынаючага паэта Лёні Галубовіча. А неўзабаве стала і першым “палымянскім” рэцэнзентам майго дэбютнага паэтычнага зборнічка ў далёкім 1984 годзе. Пазнаёміліся ж мы пазней. І амаль адразу сышліся ва ўнутраным адчуванні сутнасці жыцця і мастацкай творчасці. З таго часу сустракаліся, а цяпер (мабыць, ужо гадоў дзесяць) мы штотыдзень перамаўляемся па тэлефоне. Угаварыць Алену Сямёнаўну на гутарку было няпроста, памятаю, нават на круглае 90-годдзе яна адмовіла мне ў размове для друку. А тут нейкім дзіўным чынам патрапіў на такі сугучны і адпаведны настрой, што – вось, чытайце…
photo: minsknews.by
– Прабачце, Алена Сямёнаўна, але цяжка ўявіць, што Вы пачалі сваё жыццё яшчэ за Леніным… І спадзяюся, што не скончыце яго за Лукашэнкам… Найбольш жыццёва актыўным аказаўся час якраз паміж гэтымі сімвалічнымі фігурамі рэвалюцыйнага ўздыму і яго канчатковага краху і абсурду… Ад імперскай камуністычнай ілюзіі да суверэннай калгаснай чаркі і шкваркі… Якое Ваша рэзюме ад пражытага Вамі часу?
– Як ні дзіўна, сёння гэта можа прагучаць не модна, але самае першае і самае (цяпер сама я разумею, наіўнае, аднак вельмі шчырае, надзейнае) уражанне было ад першага “за” – за Леніным. Было спадзяванне, былі вера і чаканне. Вядома, неаднолькавае ў людзей розных узростаў. На сцяне ў цёткі Іваніхі вісеў адрыўны каляндар – штодзённая, надзённейшая энцыклапедыя жыцця. І той каляндар быў асветлены позіркам толькі аднаго чалавека. Цётчын Іванішын трох- ці чатырохгадовы госць-унук тыцкаў у яго замурзаным пальцам і натхнёна гукаў: “Ленін – вялікі абадыр рабочых і касялян!”
Такім мог быць час, геаграфія і адчуванне пафасу. Маёй маме, бяднячцы, сельсавет – вышэйшая на месцы ўлада – выдзеліў 4 цэментавыя трубы на калодзеж (дзе б яна сама, адна, выкапала калодзеж?). І гэта ўжо была падзея! Бо ва ўсёй нашай Даманшчыне калодзежы былі старыя, драўляныя, нават у майго заможнага дзядзькі Мікалая быў драўляны. Потым, пасля смерці мамы, калі я жыла ў дзядзькі і вучылася ў 1-й групе Паўстынскай пачатковай школы, мне, як і іншым вучням, у каго не было бацькоў, на першым жа ўроку настаўнік выдаў па 2 сшыткі з партрэтам на вокладцы таго чалавека, што быў і ў насценным календары, выдаў па буквару, па алоўку і гумавай сцірцы з намаляванымі зайчыкамі па баках, па шыкоўнаму блакітнаму альбому для малявання! Выдаў без грошай! “Гэта ўсё вам дала Савецкая ўлада. Даў вось гэты чалавек, – паказаў ён на сцяну і спытаў: “Хто ведае яго імя?” Першы, смялейшы з усяе групы, другагоднік Жук Іван выгукнуў: “Ленін!” І гэта была яшчэ адна падзея з першых вялікіх уражанняў майго дзяцінства.
Потым былі і іншыя “падзеі”, пасля ўжо Леніна. Ужо былі калгасы. Калі я вучылася ў 3-м класе, дзядзьку Мікалая раскулачылі, а ўсю яго сям’ю растрэслі, выгналі з вялікае добрае хаты. У стрыечнае сястры Сашы, куды я перайшла жыць, за тое, што не дагледзеў даручаную яму калгасную кабылу, “забралі” і пасадзілі ў турму гаспадара; а затым адправілі на 10 гадоў – капаць нейкі канал “з Масквы ў Волгу”. Гэта ўжо было за другім “за” – за Сталіным. Цётка Іваніха называла яго “анцыхрыстам”. Ды ці адна толькі яна так яго абзывала? А потым – колькі іх яшчэ было – самых розных “за”… Апошняе маё “за” – не лепшае. Пра гэта я ўжо не адзін раз гаварыла.
– Хто ці што стала штуршком для першых літаратурных спробаў пяра? Гэта была любоў да літаратуры ці прага натавання і разгадкі жыцця, мо нават выбудова ўласнага свету для перастварэння жыцця сваіх герояў?
– Якое там пяро! Якія спробы! Звычайны вясковы пейзаж і звычайны дзень вясковага дзяцінства. Прыйшла чарга адпасваць авечкі – з дзецьмі стрыечнай сястры Сашы, у якой я цяпер жыву. Клопат невялікі, гэтакае ж сяброўства кругом. Каля плоту – доўгая, неглыбокая яма жоўтага пяску, у якой будуй і выдумляй што сабе хочаш. Неўзабаве і адвячорак, а ў галаве не разбярэш якія плятуцца ў радкі думкі: “Сонейка паволі за лясок заходзіць…” Заходзіць сонейка… Паволі сонейка заходзіць… Заходзіць… За лясок заходзіць… І зноў: “Камары-музыкі нудны спеў заводзяць…” Як у вершы ўсё роўна – хвалю я сама сябе. І зноў у галаве таўчэцца: “Камары-музыкі…” Не, усё не так, усё зблытала. Загадваю: “Жэня і Веця! Бяжыце хутчэй дадому і прынясіце мне аловак. І мой сшытак у шуфлядзе”. Выган ужо надакучыў, і маім пасланцам выканаць мой загад няцяжка. Паляцелі – замільгалі толькі пяты. Бегчы не за свет, дом ад выгану недалёка. Яшчэ некалькі разоў перакручваю туды-сюды свой “вечар” і сваіх “камароў”, і – пасланцы ўжо зноў тут. З алоўкам і змятым аркушам парыжэлай паперы. “Што ты пісацьмеш, Лена?” Яны ўжо ведаюць, што робяць, калі ў руках аловак і папера. “Пісацьму, што захачу”. Хапаю ў іх з рук аловак і паперу і падаюся далей ад іх да старога дуба. Пад дубам усё адразу робіцца неяк хутчэй і складней. “Сонейка паволі за лясок заходзіць. Камары-музыкі нудны спеў заводзяць. Паволі дадому ідуць жанкі з працы, Парабіць усё трэба і з усім прыбрацца…” Выбралася з пачатку. Дадому прынесла ўжо цэлы “верш”! Дома ўсё ж не вытрывала – паказала. “Гэта ты сама напісала?” – дзівіцца сястра. “Каб добра не вучылася ў школе, то хіба б напісала?” – кажа баба Іваніха. Такі быў “Пачатак”…
А якія яшчэ падзеі адбываліся! У нашу Даманшчыну прыязджаў сам Якуб Колас! Разам з народным камісарам аховы здароўя БССР Сянкевічам, сваім сябрам і земляком. Наркам заязджаў у госці да нашае суседкі, свае пляменніцы Амілі, а Колас, як цяпер сказалі б, – сустрэцца з чытачамі. У дагледжаным садзе дзядзькі Мікалая Колас сядзеў каля свірна на траве пад ігрушай-сапяжанкай і чытаў сваю “Новую зямлю” – “Раніцу ў нядзельку”, “Падгляд пчол”, “Пачаткі”… Яго слухаў, смяяўся, удзячна захапляўся мо ўвесь засценак. А як скончылася чытанне, мужчыны аж да самае школы неслі Коласа на руках! Так было. У тым шчаслівым гурце сядзела і мая мама. Са мною разам… Я нарадзілася ў яе праз паўгода.
З гэтага, Лёнечка, так усё пачыналася.
– Алена Сямёнаўна, дазвольце задаць яшчэ некалькі пытанняў, якія, можа, Вам будуць нязручнымі і нават не зусім тактоўнымі з майго боку, але адказы на іх былі б вельмі цікавымі маладзейшым літаратарам і прыхільнікам беларускага пісьменства. На чым выснавана Ваша доўгажыхарства – на здаровым ладзе жыцця, духоўнай чысціні, маральнасці ці наследаванні генам сваіх бацькоў і продкаў?
– Калі казаць шчыра, то свайму, як Вы кажаце, доўгажыхарству я зусім не радуюся. Не думайце, што доўгія гады жыцця – гэта заўсёды падарунак лёсу. Жыццё мае права на існаванне і патрэбнае чалавеку толькі тады, калі ён па-сапраўднаму сам патрэбны жыццю. Што гэта азначае? Чалавек існуе не толькі сваёй фізічнай прысутнасцю, а і сваёй здольнасцю актыўна ўдзельнічаць у працэсе жыцця. Калі ён патрэбны не толькі самым блізкім, але і далёкім людзям. Сваім клопатам, сваёй увагаю, цеплынёй, нават падобным думаннем. Зноў жа, калі Вы кажаце пра доўгажыццё, дык гены і спадчына мне зусім не абяцалі яго. Я засталася без бацькоў у сем гадоў. Яны памерлі ў адно лета адзін за адным, калі я яшчэ не хадзіла ў школу. Маме зрабілі аперацыю ў Мінску, а бацька пабаяўся рабіць яе. Але хвароба была ў іх адна. Хвароба веку… Мой здаровы лад жыцця? Які там быў лад? Гадуючыся па чужых людзях, хоць і сваяках. У сваякоў свае бяды хапала. Відаць, маё доўгае жыццё прадыктавана “зверху”.
– Жыві 25 гадоў, як Максім Багдановіч, ці 83, як Максім Танк, а жыццё ўсё адно кароткае, і калі чалавек паўстае перад яго канцом, то не так важна, у якім ён узросце, важна ў якой ён духоўнай моцы, каб прыняць наканаванне… Ваша стаўленне да ўзросту (чалавечага веку)?
– Я ніколі не баялася сваіх гадоў – ні ў 25, ні ў 50, ні нават у 80. Я не баялася і не саромелася называць гэтую лічбу ўслых, уголас. Я баялася і баюся іншага – калі за лічбай не застаецца жывога, сапраўднага жыцця. Без спраў, без клопату, без хвалявання. І без любові.
– Як Вы ацэньваеце стан сучаснай беларускай літаратуры, яе мастацкі плён і месца ў грамадстве ў параўнанні з савецкім перыядам? І – Ваша стаўленне да рускамоўнай літаратуры ў Беларусі?
– Вымушана прызнацца, што сённяшнюю новую літаратуру я ведаю павярхоўна, бо чытаю мала. Апошнія гады губляю зрок. А каб аб’ектыўна, сур’ёзна меркаваць пра літаратуру, трэба глыбока яе ведаць. На жаль, я страціла той час, калі чытанне было адным з галоўнейшых складнікаў майго духоўнага жыцця. Мне, і не толькі мне, цікава чытаць, напрыклад, тое, што і як піша Андрусь Горват са сваёй дзедавай сядзібы на Палессі. Захапляюся заўсёды Аленай Брава – яе прозай, яе стылем і мовай. Чытаю маладога крытыка Ціхана Чарнякевіча. З вышыні свайго доўгага веку да маладых я адношу не толькі самых юных па ўзросту. Што ж датычыцца рускамоўнай літаратуры, то, калі сустракаюцца таленавітыя творы і аўтары, стаўлюся толькі выдатна.
– Што пажадаеце сённяшнім маладзейшым беларускім літаратарам? Якім Вам бачыцца далейшы лёс нашай роднай мовы і нацыянальнага пісьменства?
– Маладым жадаю – перш за ўсё не старэць душою. І заўсёды мець удзячнага чытача. Сёння мастацкая літаратура катастрафічна губляе чытачоў. Я паважаю, і ганаруся, і зайздрошчу па-добраму і маладым творцам, і маладым нястомным шукальнікам, і змагарам за лепшую будучыню, і хацела б спадзявацца, што яны дасягнуць большага, чым іх папярэднікі. Яны больш адукаваныя, шырэй дасведчаныя, яны валодаюць мовамі, маюць магчымаць бачыць свет і набываць пра яго веды. Яны не зацугляныя і не стрыножаныя. Яны не ведаюць “Галоўліту”! Яны могуць пісаць, тварыць што хочуць і як хочуць. І друкаваць, і выстаўляцца – калі маюць грошы ці калі ёсць спагадлівая помач збоку, калі трапіцца чалавек, якому ў радасць і не цяжка памагчы маладому і здольнаму…
Я – не аптымістка. Я ніяк не ўяўляю лёсу роднай Мовы, калі ў суверэннай краіне зачыняюцца беларускія школы і калі нават кіраўнік дзяржавы ніколі і нідзе не скажа беларускага слова…
Гутарыў Леанід Галубовіч, для www.lit-bel.org.
Друкуецца ў скароце. Цалкам – у навагоднім №91 часопіса “Дзеяслоў”
Алена Сямёнаўна Васілевіч нарадзілася ў вёсцы Ліпнікі Слуцкага раёна 22 снежня 1922 года. Бацькі памерлі рана. Гадавалася ў дзядзькі, а пасля ў стрыечнай сястры. Скончыла сямігодку ў мястэчку Урэчча. Вучылася ў Слуцкім педагагічным вучылішчы, а пасля двух курсаў паехала ў Рагачоў, скончыўшы там у 1941 годзе літаратурны факультэт настаўніцкага інстытута. У часы вайны працавала бібліятэкаркай і пісарам вайсковай часці. У 1944 годзе паступіла на філалагічны факультэт БДУ, які скончыла ў 1946 годзе, і пераехала ў Курск да мужа. Там працавала літкансультантам у мясцовым выдавецтве. У Мінску жыве з 1950 года. Ажно дваццаць два гады загадвала аддзелам культуры папулярнага і шматтыражнага па тым часе часопіса “Работніца і сялянка”. Пасля працавала ў рэдакцыях дзіцячай літаратуры ў выдавецтвах “Мастацкая літаратура” і “Юнацтва”. Напісала і выдала не так многа кніжак, але большасць з іх былі адметнымі і запатрабаванымі маладой чытацкай аўдыторыяй. Асабліва любімая школьнікамі хрэстаматыйная тэтралогія “Пачакай, затрымайся…” (1966–1972), у якую ўвайшлі аўтабіяграфічныя аповесці “Расці, Ганька”, “Доля знойдзе цябе”, “Новы свет” і “Пачакай, затрымайся…”. За гэты выбітны і ўжо даўно класічны твор Алена Васілевіч атрымала Дзяржаўную прэмію БССР (1976). У 1977 годзе ёй было нададзена званне Заслужанага работніка культуры. Апроч згаданай тут тэтралогіі можна вылучыць такія выданні пісьменніцы, як “Выбраныя творы” (у трох тамах, 1983), “Люблю, хвалююся – жыву…” (1986), “Элегія” (1988), “Першая жонка нябожчыка” (2002), “Выбраныя творы” (“Беларускі кнігазбор”, 2010).
Рада і Сакратарыят ГА “Саюз беларускіх пісьменнікаў” шчыра віншуюць старэйшыну нашай літаратуры, улюбёную пісьменніцу Алену Сямёнаўну Васілевіч з днём нараджэння і зычаць добрага творчага настрою, моцнага здароўя і натхнення!
