Гэта цяпер у касцёлах служаць Літургію і спяваюць песні на беларускай мове. А ў міжваенны перыяд у Заходняй Беларусі моўнае пытанне ў Касцёле было надзвычай драматычным. Беларуская мова з’явілася ў некаторых касцёлах у 1917-1924 гадах, але праз кароткі час польскае духавенства стала гвалтам выцясняць яе з рэлігійнага жыцця.
Плошча ў Новай Шаркоўшчыне. Фота 1950-х гадоў. На ім бачны касцёл Узвышэння Святога Крыжа, які праз некалькі год разбураць камуністычныя ўлады.
Хроніку таго змагання можна прасачыць па старонках беларускай прэсы. Польскія ксяндзы і біскупы, супрацьстаючы рэлігійным і культурніцкім імкненням беларусаў, часта дапускалі ўчынкі, якія разыходзіліся з хрысціянскай мараллю. Супраць беларушчыны пайшлі і некаторыя са святароў, якія яшчэ нядаўна самі актыўна ўжывалі беларускую мову.
“Беларуская Крыніца” №37 за 29 кастрычніка 1933 года падае карэспандэнцыю з мястэчка Шаркоўшчына Дзісненскага павета. Мясцовы жыхар, падпісаны псеўданімам “Тутэйшы”, апавядае, як быў звольнены з пасады Вінцэнт Мядзёлка, арганіст касцёла Узвышэння Святога Крыжа.
“Як ксёндз расправіўся з арганістым
Шаркаўшчына, Дзісьненскі пав. Сёлета вясной з шаркаўскай парафіі перамясьцілі кудысь кс. Мількоўскага, а на яго месца прыслалі кс. Жука. Аднаго туды, другога сюды і здаецца ўсё ў парадку.
Але пры гэтай абмене выкінуты на брук арганісты, вядомы на тутэйшым грунце беларус гр. Мядзёлка, бацька знанай калісь грамадзкай працаўніцы Паўлінкі Мядзёлкі. Грамадзянін Мядзёлка працаваў арганістым 45 гадоў, з гэтага 12 гадоў ў Шаркаўшчыне, і раптоўна апынуўся выкінутым на брук.
Афіцыяльныя прычыны не вядомы. Пад сакрэтам толькі казаў ксёндз: “Табе найгорш пашкодзіла Беларусь”. Другая прычына – не паладзілі між сабой ксяндзоўская гаспадыня і жонка арганістага.
Так ці гэтак, а стары арганісты, праслужыўшы 45 гадоў пры касцёле, на старасьць, без эмэрытуры (пенсіі – К.Ш.), апынуўся пад плотам. Ды толькі за тое, што радзіўся беларусом і не прышчапіў сваім дзецям рэнегацтва.
Ці да гэтага патрэбны яшчэ паясьненьні? Памойму – і так за надта яскрава”.
Ксёндз Ян Жук. Крыніца: www.bialystok.opoka.org.pl
Пробашч, які прагнаў старога Мядзёлку – гэта кс. Ян Жук (1897-1974), беларус, родам з вёскі Мацюкі каля Мёраў. У 1920-1923 гадах кс. Ян Жук служыў у Новым Пагосце Дзісненскага павета (цяпер Мёрскі раён) і актыўна карыстаўся там беларускай мовай, пра што пісалі віленскія газеты.
“Крыніца” №12, 16 красавіка 1921 года: “Навукі ў нас у касьцелі гаворацца па беларуску. З гэтаго людзі дужа рады. Таксама ёсьць і сьпевы ў касьцелі па-беларуску”.
“Крыніца” №4, 22 верасня 1922 года: “У нас на прошлым тыдні 17, 18 і 19 верасьня сёл. году адбывалася 40-гадзіннае набажэнства. Народу было дужа многа, каб так можна было палічыць, дык мусіць дайшло б да тысяч пяці. Праз усе дні былі беларускія казаньні, да якіх цяпер у нас народ дужа горніцца і нават крыўдзіцца, калі дзе іх не гавораць…”
“Dzieńnik Wileński”, Nr. 186, 1923 год: “Пробашч парафіі НоваПагосцкай кс. Жук пастаянна прамаўляў беларускія, агітацыйныя казанні, нападаючы на ўсё, што польскае”. (Варта адзначыць, што між польскіх віленскіх газет “Dzieńnik Wileński” ставіўся да беларусаў найбольш варожа і яго ацэнкі нельга лічыць аб’ектыўнымі).
Ксёндз Ян Жук адыйшоў ад беларускай справы адным з першых. Яго няма сярод падпісантаў ліста святароў-беларусаў да Канферэнцыі епіскапату Польшчы, якія ў 1925 годзе патрабавалі звярнуць увагу на праблему душпастырства беларусаў.
Пазнейшы лёс ксяндза Яна Жука аказаўся драматычным. У 1940 годзе святара арыштавалі камуністычныя спецслужбы, і да 1955 года трымалі ў зняволенні ў сібірскіх лагерах. Пасля вызвалення ён выехаў у Польшчу, дзе служыў у сядлецкай дыяцэзіі і памёр у 1974 годзе.
Магіла Вінцэнта Мядзёлкі на каталіцкіх могілках у мястэчку Будслаў. Фота Кастуся Шыталя.
