Сёння спаўняецца 140 гадоў з дня нараджэння Янкі Купалы — беларускага паэта нумар адзін. У гэты светлы дзень публікуем падборку ўспамінаў яго сучаснікаў аб тым, якім ім запомніўся класік нашай літаратуры ў розныя перыяды жыцця.
Янка Купала ад самага пачатку ўзяў высокую планку. Але ў яго, як і ў іншых беларускіх літаратараў пачатку ХХ стагоддзя, проста не было часу «на раскачку». Трэба было дзейнічаць, з нуля ствараць новую беларускую літаратуру, зваць са сабой іншых. Мяркуючы па ўспамінах яго сучаснікаў, Купалу гэта ўдавалася.
У 1929 годзе былы старшыня першага часовага ўрада БССР Зміцер Жылуновіч публікуе ў часопісе «Полымя» згадкі аб сваёй маладосці пад назвай «Дваццаць гадоў назад».
Вокладка часопіса «Полымя» № 5, 1929 год
Сярод іншага прыгадвае нашых песняроў часоў «нашаніўскага» перыяду. І вось што ён піша пра Янку Купалу:
«Янка Купала ўяўляўся мне больш недасяжным. І мо дзякуючы гэтаму яго ўплыў быў паважна-аўтарытэтным. Таксама ў рэдкіх нарысах па агляду творчасці, якія трапляліся на старонках „Нашай Нівы“, Янка Купала ставіўся першым, а за ім ішоў Якуб Колас. Апроч усяго гэтага, мела свой уплыў і творчасць першага: яна мяне варажыла і бунтавала. Схіляючыся перад значнасцю абодвух паўстаўшых перада мною песняроў, я, аднак прысвяціў свайго „Бяздольнага“ Янку Купалу».
Гаворка, вядома, аб першым вядомым уласна «беларускім» вершы Змітра Жылуновіча, які быў надрукаваны на старонках газеты ў студзені 1909 года. Забягаючы наперад і крыху адхіляючыся ў бок, варта адзначыць, што будучыя дзеячы, якія праз дзесяць гадоў у Смаленску абвесцяць Савецкую Беларусь, ужо ў той час істотна вылучаліся сярод іншых аўтараў першай беларускай «газэты з рысункамі».
У сакавіку таго ж 1909 года з Янкам Купалам і іншымі «нашаніўцамі» знаёміцца Вацлаў Ластоўскі, які перабіраецца з Рыгі ў Вільню і пачынае працу ў «Нашай Ніве».
Янка Купала ў Вільні, 1909 год
У ягоных успамінах, якія датуюцца 1928 годам, акрамя апісання побыту рэдакцыі, уласна знаёмства з Купалам, знаходзім і некаторыя цікавыя згадкі пра класіка:
«Янка Купала, тады працуючы ў бібліятэцы, многа чытаў, асабліва навейшых тагачасных расійскіх і польскіх паэтаў».
Чытаў пачынаючы пясняр не толькі найноўшае. Але таксама і класіку, найперш, ХІХ стагоддзя. Менавіта адтуль, з твораў Адама Міцкевіча, Аляксандра Пушкіна і Тараса Шаўчэнкі ён пачарпнуў ідэю творцы, які прамаўляе ад імя ўсяго народа, а не толькі ад сябе, агучвае думкі нацыянальнага маштабу. Таму і не выпадкова, што сваю другую кніжку, ён называе «Гусляр». Праўда, само найменне «гусляра» за ім так і не замацавалася. Ды і згадзіцеся, «пясняр» гучыць нашмат лепей.
У таго ж Ластоўскага знаходзім крыху і пра асобу паэта:
«Некаторыя сур’ёзныя і непрыемныя перажыванні, перад выездам з Вільні ў Ленінград, у 1909 годзе, і жыцьцёвы рэалізм, пачэрпнуты ў часе бытнасьці ў Ленінградзе, а так жа вечны недастатак, паклалі на характар Я. Купалы глыбокі сьлед. Ён, ад прыроды надзелены ўжо замкнутым характарам, яшчэ больш замкнуўся ў сабе, схаваўся ў нейкую зьверхнюю халоднасьць і, я сказаў бы, нават шорсткасьць. Праясняўся і выходзіў са сваей замкнутасьці, праабражаўся толькі пад уплывам алькаголя. У такія моманты халоднасць яго таяла, патухшыя вочы загараліся і адкрывалася мройлівая мяккая душа славяніна. Прачынаўся ў ім грамадзянін, які чутка рэагаваў на палітычныя падзеі і клясавую несправядлівасьць. Словы яго станавіліся пякучымі і іскрыстымі».
Ад Паўліны Мядзёлкі, далёка не апошняга чалавека ў жыцці класіка, ведаем троху і аб «пецярбургскім» перыядзе жыцця творцы. У сталіцу Расійскай імперыі, дзе ў той час быў моцны беларускі асяродак, Янка Купала прыехаў вучыцца. Але не забываўся і на культурніцкае жыццё. А як іначай, калі цябе ўжо шануюць землякі ды літаральна носяць на руках.
Апісанне Купалы ўзору пачатку 1910-х гадоў ад Паўліны Мядзёлкі супадае з тым, што пісаў пра яго Вацлаў Ластоўскі:
«Заўсёды з нецярплівасцю чакалі прыходу Янкі Купалы. Ён у гэты час вучыўся на вячэрніх курсах Чарняева. Заняткі там канчаліся позна, і ён часамі з’яўляўся а гадзіне 10 –11 вечара. Не вельмі гаваркі ў часе шумных спрэчак, заўсёды сур’ёзны, Янка Купала ўважліва прыслухоўваўся да выказаных думак, час ад часу падаючы кароткія і трапныя заўвагі. У часе застольнай бяседы станавіўся вясёлы і гарэзлівы».
Менавіта ў Пецярбургу ён задумаў напісаць «Паўлінку», знакамітую камедыю, якая стала першай п’есай у ягонай бібліяграфіі і была завершана ў чэрвені 1912 года. Няма нічога дзіўнага ў тым, што і ролю Паўлінкі грала Паўліна Мядзёлка, да якой Купала меў сардэчную прыязнасць.
Першая сустрэча будучых класікаў адбылася ў жніўні таго ж 1912 года, калі Купала прыехаў да Коласа ў госці. Але не трапіў адразу, бо пайшоў ад Стоўбцаў пешкі ў Мікалаеўшчыну, а Колас тым часам быў у Смольні. Пабачыліся яны толькі ўжо на наступны дзень. Як вядома, яны тады шмат аб чым пагаварылі ды нават выпілі гарэлкі за знаёмства.
У 1935 годзе Якуб Колас, прыгадваючы сустрэчу, апусціў тэму размоваў, але апісаў, якім убачыў свайго калегу:
«Мне і па сённяшні дзень прадстаўляецца Янка Купала ў тым абліччы, у якім убачыў яго я ў першы раз: малады, крэпкі, узмужалы хлопец, адзеты на гарадскі фасон, хоць і не надта фарсіста, з карымі, вясёлымі хітравата-насмешлівымі вачыма, з палкаю-крывулькаю».
А ўжо з кнігі Максіма Лужаніна «Колас расказвае пра сябе» можам даведацца троху больш. Аказваецца, яны напачатку саромеліся адзін аднаго і не ведалі з чаго пачаць размову, абодва таленавітыя, без грошай, таму не адразу пачалі бяседу. Пераймаліся новыя знаёмцы паводле Коласа добра:
«Праз гэтую сарамяжлівасць мы больш маўчалі і часцей, чым належала, кулялі чаркі. Разгаварыліся, як добра асвойталіся. Радаваліся і бедавалі. Пішам, а для каго? Хто чытаць будзе? На нашай мове школ няма. Што ж ты — адною ці дзвюма беларускімі кніжкамі свет абернеш? Але надзея на перамены была. Не павінна ж усё дзевяцьсот пятым годам скончыцца. Мы чулі пра Ленскія падзеі. Янка даволі многа ведаў, ён у шырэйшым свеце нігаў. А лёс у абодвух быў хісткі. Купала пацярпеў ад цэнзуры. Кожнае слова бралі на зуб: ці не насыпана пораху. А пра мяне і гаварыць няма чаго...»
Янка Купала і Вацлаў Ластоўскі ў віленскай рэдакцыі «Нашай Нівы», 1913 год
Троху забягаючы наперад варта адзначыць, што Купала ва ўсе часы «даволі многа ведаў», хаця і не заўжды прымаў непасрэдны ўдзел у пэўных падзеях. Людзі яму яўна давяралі і пасвячалі ў дэталі.
У Вільню Янка Купала вернецца ў 1914 годзе. Паспее пабыць рэдактарам «Нашай Нівы», але потым здарацца вайна і бежанства. На пэўны момант голас песняра заціхне. Роўна тры гады, з восені 1915 па восень 1918 года Янка Купала маўчыць. Можа быць, нешта ён і пісаў у гэты час, але хіба што ў стол.
Рэдакцыя «Нашай Нівы», 1914 год
Гаўрыла Гарэцкі, які ў той час жыў і працаваў у Смаленску, прыгадвае сустрэчы з яго родным братам пісьменнікам Максімам Гарэцкім і Янкам Купалам. Не без пафасу ён адзначае ў сваіх успамінах:
«Мне пашчасціла пабачыць Янку Купалу ў гістарычным 1918 годзе ў Смаленску, дзе ўжо вялася адказная падрыхтоўчая праца па абвяшчэнні Беларускай Савецкай Сацыялістычнай Рэспублікі. Вобраз Янкі Купалы, вобраз нацыянальнага паэта-рэвалюцыянера, які склаўся ў мяне пасля „Жалейкі“ і „А хто там ідзе?“, ускладніўся ў маім успрыманні».
Як вядома, 1 студзеня 1919 года ў Смаленску была абвешчана Савецкая Беларусь. Быў зачытаны знакаміты «Маніхфэст», напісаны ўласнаруч згаданым Змітром Жылуновічам і нязначна падпраўлены Сталіным.
Таварыш Жылуновіча па першым часовым урадзе БССР Язэп Дыла, які займаў у ім пасаду наркама працы, прыгадвае ў сваіх успамінах і сваю першую сустрэчу з Купалам. Выпраўляючыся са Смаленска ў Мінск, Зміцер Жылуновіч вырашыў адведаць даўняга знаёмсца, а Дыла «папрасіўся пайсці разам з ім, каб пазнаёміцца з вядомым пісьменнікам, якога дагэтуль ведаў толькі па яго творах».
Сярод іншага прыгадвае Дыла і размову аб пісьме:
«Мы спыталі, ці піша Купала зараз.
— Пішу зараз рэдка... Цяперашняя мая служба адбірае так многа часу і так стамляюць раз’езды, што не да творчасці».
Янка Купала маўчыць, і тым не менш застаецца прызнаным класікам, нягледзячы на гэтае сваё маўчанне.
Перыяд 1920-х, калі так званае «акно магчымасцей» для беларускай справы істотна пашырылася, быў насычаным. Купала паспявае праявіць сябе не толькі ў літаратуры, але і ў тэатральнай справе, і ў навуцы. Разам з тым ён трымаецца далёка ад вірлівага літаратурнага жыцця, калі ўжо прызнаныя аўтарытэты змагаліся з новаяўленай моладдзю. А тая ў сваю чаргу вяла ўнутраную барацьбу.
Кандрат Крапіва, які паспеў у маладосці пабыць і ў «Маладняку», і ва «Узвышшы», так прыгадвае тыя часы: «Янка Купала не прымаў актыўнага ўдзелу ў гэтай барацьбе. У яго была свая думка наконт моладзі і сваё кола блізкіх яму па перакананнях сяброў: Якуб Колас, Цішка Гартны, сёй-той з маладых пісьменнікаў і з работнікаў Інстытута беларускай культуры, у працы якога ён прымаў актыўны ўдзел».
То-бок ужо відавочна, што паэт на ўсіх этапах свайго жыцця разумеў, што калялітаратурная «мышыная вазня» — гэта не для яго. Ні ў «нашаніўскія часы», ні ў 1910-х, ні тым больш у 1920-х, калі літаратурнае і культурніцкае жыццё віравала. Пра 1930-я гаварыць не выпадае. Яго відавочна займалі больш важныя і «вечныя» тэмы.
Літаратурная зорка 1920-х Уладзімір Дубоўка так згадвае адну са сваіх сустрэч з Купалам:
«Аднойчы ляжалі мы з Іванам Дамінікавічам на беразе мора. Гэта было ў 1924 годзе. Ён памаўчаў, як звычайна, пасля кажа: «Вось, браце, хвалі на моры. Няма ім ліку, няма ім спакою. Так і наша думка. Загадаеш сам сабе: ні аб чым не думаць хоць колькі хвілінак. Не! Адна думка набягае на другую. Аблётаеш думкаю ўвесь свет, усе вякі... Устане перад тваімі вачыма і тое, што было, і тое, што ёсць. Бачу, здаецца, і тое, што будзе...
Бачу, як красуе наша Айчына...»
Нічога дзіўнага ў тых словах няма. У краіне на афіцыйным узроўні пачала праводзіцца беларусізацыя, маладая рэспубліка прырастае старымі-новымі тэрыторыямі, усе маюць спадзеў на лепшае заўтра.
Паэт Алесь Звонак, які ўзначальваў полацкую філію «Маладняка», запомніў візіт песняра ў старажытны беларускі горад так:
«Я не згадаю даты прыезду Купалы ў Полацк, але добра памятаю, што полацкія маладнякоўцы пры дапамозе вялікага нашага прыхільніка, старшыні Полацкага акруговага выканкама Браўковіча наладзілі Купалу самы цёплы прыём. Адбыўся вялікі вечар у Полацкім педтэхнікуме, дзе, апроч Купалы, выступалі Шчасны, Грашчанка, Шукайла, Хурсік, Александровіч і я.
Нягледзячы на тое, што прайшло каля года з часу далучэння паасобных паветаў Віцебскай, Магілёўскай і Смаленскай абласцей, у тым ліку і Полаччыны, да Беларусі, што беларуская культура ў гэтых мясцінах толькі прабівала сабе дарогу, нацыянальная свядомасць насельніцтва расла не днямі, а гадзінамі. Той урачысты, захоплены прыём, які быў аказаны Янку Купалу ў час яго наведвання Полаччыны, якраз найбольш яскрава сведчыў аб гэтым. Ужо ў тыя гады не было куточка ў рэспубліцы (ды і за межамі яе), дзе б не ведалі Янку Купалу. Такой вялікай была яго папулярнасць у народзе».
Дзякуючы газеце «Чырвоная Полаччына», адказным сакратаром у якой і працаваў Звонак, ведаем, што прыезд гэты адбыўся ў траўні 1926 года. Купала яшчэ звярнуўся са старонак выдання з адмысловым лістом да палачан. А ў выданні мясцовых маладнякоўцаў «Надзвінне» апублікаваў верш «Акоў паламаных жандарм».
Старонка з альманаху «Надзвінне», 1926 год
Адпаведна прыгадвае Звонак так званае Першае ўзбуйненне БССР, якое адбылося ўвесну 1924 года. На VI Надзвычайным Усебеларускім з’ездзе Саветаў, які праходзіў 13 – 16 сакавіка ў Мінску, былі сярод ганаровых гасцей з правам дарадчага голасу і Янка Купала, і Якуб Колас, і Уладзімір Дубоўка ды іншыя вядомыя дзеячы культуры таго часу.
Нягледзячы на такую папулярнасць, Янка Купала заставаўся вельмі сціплым чалавекам. Пісьменнік Міхайла Грамыка, які працаваў у Інбелкульце, а ў літаратуры дэбютаваў у другой палове 1920-х, так апісвае тагачасны побыт класіка:
«Пры ўсёй усвядомленасці той ролі, якую адвяла яму гісторыя ў культурным развіцці свайго народа, Купала заставаўся заўсёды сціплым. Памятаю яго дагледжаную хату ў даліннай частцы горада. Вакол хаты — сад, які гаспадар сам абходжваў. Пакояў у хаце чатыры. Адзін займала маці. Невялічкая гасцінная ператворана ў кабінет, рабочы стол стаяў і ў прасторнай спальні. Значна большы пакой займала сталовая, што выразна сведчыла: госці займаюць у жыцці гаспадароў немалое месца. А наогул: падаруй Янку „пышны“ палац (дарэчы, ці не варты ён такога?), Купала застаўся б самім сабой. Ён не цураўся культурных умоў жыцця, таго, што вызначаецца словам камфорт, але ніколі не маліўся на яго».
Усё пачне мяняцца пасля 1929 года, калі кіраўніцтва краіны Саветаў возьме вызначаны курс на калектывізацыю і індустрыялізацыю. Адна за адной пойдуць гучныя справы, распачнуцца чысткі, учорашнія фаварыты апынуцца ў няміласці. Янку Купалу, як вядома, у 1930 годзе давядуць да спробы суіцыду, а потым прымусяць каяцца ды выбачацца на старонках «Звязды» за сваё мінулае. А ў другой палове 1930-х Купала, відавочна, канчаткова сыдзе ў сябе, возьме квіток ва ўнутраную эміграцыю. У адзін бок.
Згаданы ўжо Кандрат Крапіва пацвярджае:
«У тыя часы адбываліся частыя, ужо агульныя пісьменніцкія сходы. Бываў на іх і Янка Купала, але я не помню, каб ён калі-небудзь выступаў на гэтых сходах у спрэчках. Іван Дамінікавіч наогул не любіў выступаць з прамовамі, але гэта не значыць, што ён абыякава ставіўся да таго, што адбывалася ў краіне, у грамадскім жыцці, у літаратуры. На ўсе падзеі, якія яго хвалявалі, ён адгукаўся паэтычным словам».
Для справядлівасці варта адзначыць, што Купала ў гэты час не імкнецца ствараць шэдэўры. Хіба што піша нешта пад патрэбы паноўнай ідэалогіі, але не болей. За гэта некаторыя цяпер выстаўляюць яму нейкія дзіўныя рахункі, маўляў, мог бы павесці сябе іначай. Хацелася б паглядзець на тых разумнікаў, як бы яны паводзіліся ў тых умовах. А наш класік тым не менш не губляў мужнасці, хаця, магчыма, і страціў сябе.
Ян Скрыган, які сам правёў паўжыцця па высылках і цудам ацалеў, прыгадвае так змрочную сярэдзіну 1930-х:
«Невялічкай брыгадай мы выступалі на Барысаўскай запалкавай фабрыцы. На той час у крытыцы вельмі ўпэўнена адчуваў сябе вульгарны сацыялагізм, і Бэндэ кружыў над літаратураю, як коршак. У бундаўскай крытыцы імёны Янкі Купалы і Якуба Коласа былі сінонімамі палітычнага рэнегацтва. І от як толькі Янка Купала прачытаў свае вершы, нехта з залы кінуў зласлівае запытанне, нават не запытанне, а сцвярджэнне, што ён адступнік. Зала зашумела, загула ад абурэння і тут жа сціхла, бо з-за стала падняўся Янка Купала. Трошачкі больш, як звычайна, дрыжала губа, трошачкі глушэй, як звычайна, ён сказаў, што ніколі, ні на якім этапе не адступаўся ад свайго народа.
Залу страсянулі воплескі, але ўжо ўвесь вечар Купала быў хмурны і маўклівы».
Ну, а далей гісторыя вядомая. Янка Купала, як і Якуб Колас, цудам не трапілі ў жорны сталіншчыны ў 1938 годзе. Калі ўжо даўно былі рэпрэсаваныя спачатку іхныя калегі па «нашаніўскіх» часах, а следам і моладзь, якая з’явіцца на літаратурнай сцэне ў 1920-х, класікі застануцца некранутымі.
Янка Купала пойдзе з жыцця 28 чэрвеня 1942 года ў Маскве пры вельмі загадкавых абставінах. Упадзе ў лесвічны пралёт у аднайменнай гасцініцы. Мы і цяпер не ведаем праўды, што ж насамрэч адбылося ў той ракавы летні дзень. І хутчэй за ўсё не даведамся ніколі.
Міхаіл Савіцкі «Янка Купала», 1979 год.
Пазней Якуб Колас скажа аб сваім сябры:
«Янка не вельмі любіў слухаць заўвагі, асабліва пра свежанапісанае. Аднак, калі слова гучала напаўгубы, згаджаўся і правіў. Мы з ім адзін у аднаго па радках не поўзалі, а раіцца — раіліся. Напэўна, нейкая частка яго працы ўзмацняе маю. Але не спарышы мы з ім, як малюецца ў крытыцы. Спеюць жа два яблыкі на адной галіне, сядзяць усутыч, а не зрастаюцца. Магчыма, дзе-небудзь далёка і думаюць пра нас як пра адну істоту, злепленую з дзвюх палавінак. Можа гэта і нядрэнна. Злажыўшы разам усё, што напісалася адным і другім, паўнейшы вобраз нашага краю ўяўляецца. Каб бог меў розум і ў часе адумаўся ды злучыў нас у цэласць, пэўна, громкі голас бы атрымаўся. І ніхто б пра „спаборніцтва“ языком не мяльнуў».
Лепей, здаецца, і не прыдумаеш...
Л. Г. , budzma.org
