Мамка-гісторыя зноў увайшла ў надта крутое піке і агаломшвае нас штодня пытаннечкамі: што адбываецца, чаму, і навошта, і што будзе далей, і як усё гэта перажыць. А яшчэ: як гэта асэнсаваць і ці варта абапірацца на гістарычныя паралелі?
Будзьма сабрала для вас добрыя дакументальныя фільмы, якія было б карысна цяпер паглядзець — і менавіта таму іх наўрад ці пакажуць цяпер у Беларусі.
«Павярні сваё цела да сонца», 2021, рэж. Алёна ван дэр Хорст
«Павярні сваё цела да сонца», — раіў дачцэ былы савецкі салдат Другой сусветнай, ваеннапалонны, вязень ГУЛАГу, якога Сталін выкрасліў са свайго пераможнага міфу пра свяшчэнную вайну. Цяпер дачка, Сана Валіуліна, якая не ведала анічога з бацькавага мінулага, шукае яго ў нямецкіх кінахроніках, каб высветліць, пра што ж ён усё жыццё маўчаў. Што здарылася з ім на фронце, і як так склалася, што салдат краіны-пераможцы адбыў тэрмін, бы злачынца?
Гэта цяжкі шлях, вядома. Адны толькі спойлеры гэтай дакументальнай стужкі цягнуць на колькі гадоў зняволення за парушэнне дзеючай «гістарычнай праўды». Здаецца, раззлаваная гісторыя закінула нас у адзін кут з салдатам Валіуліным, і нам цяпер вельмі зразумела, чаму ён усё жыццё маўчаў. Мы нават у больш удалым становішчы, бо ведаем, што з гэтым рабіць, як выправіць.
Незразумелым застаецца адно: адкуль чалавек чэрпае моц пражыць свой лёс? З якіх крыніц ён бярэ мужнасць і цярпенне прыняць несправядлівасць, якая з ім адбываецца, і выжыць у мясарубцы?
Час ад часу парушаючы маўчанне, просты савецкі салдат Валіулін кажа рэчы, за якія ў Год гістарычнай амнезіі яго другі раз, пасмяротна, адправілі б у лагер. Вось, напрыклад, пра тое, што там, у палоне, пажыўшы сярод еўрапейцаў, ён упершыню за цэлае жыццё адчуў сябе чалавекам, а не целам, якім распараджаецца дзяржава. Многія савецкія салдаты пасля такога іспыту свабодай не вытрымлівалі вяртання на радзіму: у размеркавальным лагеры для палонных, адкуль іх рассылалі па краінах паходжання, было мноства самагубстваў. І гэтую частку гісторыі мы нанова выкраслім у Год гістарычнай памяці?
Трагедыя выкрасленага, нямога пакалення, якому цяпер у другі раз, пасмяротна, затыкаюць рот, — каб ушанаваць ягоную памяць і сваімі вуснамі распавесці ягоную гісторыю, спадзеючыся, што нам хопіць часу і моцы распавесці і ўласную, не пакідаючы гэты цяжар нашчадкам: вось дзеля чаго варта паглядзець гэты вытанчаны і ўзрушальны фільм.
«Бабін Яр. Кантэкст», 2020, рэж. Сяргей Лазніца
Нядаўна Украінская кінаакадэмія пальнула сабе ў нагу і выгнала Сяргея Лазніцу са сваіх шэрагаў з надта сталінскай фармулёўкай — за касмапалітызм. Па меркаванні Акадэміі, спадар Лазніца недастаткова выказваў у антываенных закліках сваю ўкраінскую ідэнтычнасць, якая, па меркаванні Акадэміі, сёння з’яўляецца галоўным крытэрам патрыятызму, а таму, па меркаванні Украінскай кінаакадэміі, еўрапейская кінасупольнасць мусіць больш не лічыць спадара Лазніцу ўкраінскім кінарэжысёрам.
Дурная іронія, дарэчы, у тым, што незадоўга да таго, як Украінская кінаакадэмія выключыла спадара Лазніцу, ён сам дэманстратыўна выйшаў са складу Еўрапейскай кінаакадэміі — таму, што тая замала ўвагі надзяляе вайне ва Украіне. На жаль, цяпер дэманстратыўны сыход ці выгнанне — адзіны спосаб выказвання, і здаецца, задача наша — не выключаць адно аднаго, а прыдумаць альтэрнатыўныя спосабы выказвання, пашырыць мову супраціву.
Пакуль Украінская кінаакадэмія прыходзіць у прытомнасць пасля такога цяжкога і ганебнага самапашкоджання, па ўсім свеце ідзе дакументальная стужка спадара Лазніцы «Бабін Яр», у якой ён уласна і спрабуе разабрацца, што ж такое адбываецца з людзьмі, калі адны з іх пачынаюць лічыць іншых недастаткова людзьмі, а другія побач з імі спакойна жывуць жыццё, і ім нармальна. Ён праглядае дзясяткі гадзін савецкай і трафейнай хронікі, каб зразумець, якім чынам стала магчымай трагедыя Бабінага Яра ва Украіне — і мноства гэткіх самых жудасных падзей у іншых мясцінах.
Ён манціруе з тых стужак фільм, ад якога робіцца страшна і моташна: ну, разумееце, людзі жывуць, ходзяць па вуліцах, забаўляюцца, сумуюць, вырашаюць праблемы, падладжваюцца пад рэчаіснасць, і гэты гіганцкі мурашнік пражывае знішчэнне мноства сабе падобных гэтак жа звычайна, як любое іншае ліха ці радасць. І пражыве яшчэ не адзін генацыд з тым жа простым прыстасаванствам.
Лазніцу даўно займае тэма чалавечага канфармізму. Пакуль іншыя спрабуюць патлумачыць гістарычныя падзеі, падкладаючы пад іх ладныя метафары з псіхалогіі, спадар Лазніца апантана назірае за істотай, якая называецца «чалавечая маса», і фіксуе яе звычкі. Ведаеце, такія, калі чалавек перастае быць самім сабой, а чым становіцца — ніхто не разумее. Яго нясе плынню, і ён толькі і паспявае, што рухацца з яе хуткасцю і рабіць тое ж самае, што робяць астатнія, каго ён паспявае заўважыць у руху. Як тая плынь запускаецца? Што за архаічныя механізмы ўключаюцца ў свядомасці пісьменных людзей і прымушаюць іх падтрымліваць вайну, знішчаць сваіх жа суседзяў, апраўдваць рэпрэсіі, спачуваць дыктатарам?
Наўрад ці ў «Бабіным Яры» вы знойдзеце на тыя пытанні адказы, але ж дакладна адчуеце, што такое «маса» і чым яна жыве, — паглядзіце на тое, што мы пражываем цяпер, з той неабходнай гістарычнай вышыні, якой нам не стае для разумення «вось гэтага вось усяго».
«Дзяржаўнае пахаванне», 2019, рэж. Сяргей Лазніца
І калі вам карціць ведаць, што будуць рабіць пасля смерці дыктатара людзі, якіх ён зараз вядзе каго на смерць, каго на ганьбу, то са стужкі «Дзяржаўнае пахаванне» таго ж Лазніцы вы лёгка дазнаецеся: будуць плакаць. Раўці, галасіць, выць, губляць прытомнасць, давіць адно аднаго ў чэргах да труны. Гэта мы праходзілі ў 1953-м.
Сяргей Лазніца ўзяў матэрыялы пампезнай стужкі «Вялікае развітанне» пра пахаванне Сталіна і паказаў, як тая самая «чалавечая маса» пражывае экстаз жалобы. Над стужкай працавалі больш за 50 аператараў, разасланых па ўсіх саюзных рэспубліках і сяброўскіх краінах — у Кітай, Паўночную Карэю, Усходнюю Германію і г. д.
Фільм так і не выйшаў на экран, хоць і спадабаўся членам ЦК. Але ж дзесяць тысяч метраў стужкі пампезнага развітання народа з правадыром засталіся чакаць свайго часу, калі праз тую пампезнасць і трагізм, праз да ванітаў пафасную жалобу можна будзе нарэшце разгледзець і вар’яцтва мас, іх звычкі, якія здаюцца абсурднымі кожнаму асобнаму чалавеку, пакуль ён не патрапіць унутр гэтай агромністай сілы. Лазніца і разгледзеў. І вы паглядзіце.
«1970», 2021, рэж. Томаш Вольскі
Сем з нечым тысяч куль, больш за чатырыста шумавых гранат, колькі дзясяткаў літраў слезацечнага газу — столькі зброі ўжылі польскія ўлады ў Гданьску і Гдыні ў 1970-м, каб падавіць пратэсты працоўных, з якіх пасля вырасла «Салідарнасць». Рэжысёру Томашу Вольскаму, які родам з Гдыні, пашчасціла натрапіць на чэкісцкія праслухоўкі размоў польскага кіраўніцтва падчас тых пратэстаў.
Так пачаўся дакументальны фільм «1970» пра тое, як працоўныя выйшлі з камянямі супраць куль. Рэдкая хроніка пратэстаў у Гданьску, кадры стачкі на верфі і вулічных баёў за яе межамі, сцэны адчаю, ярасці, страху — а больш сцэны мужнасці ды братэрскасці простых мужыкоў і хлапцоў, якія не спужаліся ўпарта стаяць на сваім, за сваю годнасць: вось што ўражвае ў стужцы «1970». Уражвае куды больш за цынічныя і баязлівыя размовы чыноўнікаў.
Здаецца, ніхто яшчэ больш трапна, чым Томаш Вольскі, не паказваў сутнасць бюракратыі, шчодрай у дачыненні да народа, які яе абраў, толькі на рэпрэсіі, а не на клопат.
І ведаеце што: гэта надзвычай натхняльны фільм. Ён патрабуе сіл, якіх у нас дагэтуль малавата, каб яшчэ траціць іх на назіранне гвалту, але ж калі накрые вас безвыходнае адчуванне бяссілля, памяць вашая падсуне вам кадры братэрскасці простых хлапцоў з гданьскай верфі, на якіх улада патраціла больш за сем тысяч куль, а не здолела іх перамагчы.
Цяжка перажываць цяжкія часы, але ж мамка-гісторыя ніколі не застаецца на баку тэрору. Пра гэта, уласна, і вядзе гаворку Томаш Вольскі.
«Гарбачоў. Рай», 2020, рэж. Віталь Манскі
Як вам, можа, вядома — ці як вы здагадваецеся, — фігура Міхаіла Гарбачова знаходзіцца ў нас пад вялікай дзяржаўнай забаронай. А не трэба было Саюз развальваць, кажуць «знаўцы», якія намагаюцца зрабіць выгляд, што ён і не развальваўся.
Віталь Манскі зняў кіно пра старэнькага Гарбачова, які жыве ў самоце ды займаецца бытам. Пра ягоную гістарычную адказнасць і асабістую віну. А яшчэ пра тое, якая гэта паганая справа — выкрэсліваць гістарычныя падзеі, якія здарыліся, і нічога не папішаш.
Паглядзіце яго, каб нарэшце ўразумець, што кіраўнікі дзяржаў — таксама старэюць і паміраюць, як усе, а дзяржавы працягваюць жыць, калі яны жыццяздольныя, бо не ў кіраўніках справа.
Даўным-даўно Манскі здымаў і Пуціна, але тое я вам не раю, бо лепш глядзець на чалавека, які змагаўся з чэкістамі і перамог, чым на чэкісцкі рэванш, больш падобны на дурны сон.
«Звычайная краіна», 2020, рэж. Томаш Вольскі
Польскі рэжысёр Томаш Вольскі пайшоў на абуральны крок — нават на недаравальны крок: ён зманціраваў фільм з чэкісцкіх хронік. Уявіце сабе, з тых стужак, што польскія чэкісты здымалі ўжо ў вегетарыянскія 1960-я —1970-я, калі прыходзілі да людзей з вобшукамі, калі затрымлівалі ці проста сачылі за імі. То-бок калі страх быў ужо не смяротным, але ж паўсюдным і руцінным.
Увесь багаты архіў будзёнага чэкісцкага жыцця, акуратна захаваны архівістамі і адчынены для доступу, лёг у аснову мантажнай стужкі пра зусім звычайную краіну, надта падобную на тую, у якой мы колькі гадоў жывем. Не сказаць, што з чэкісцкага пункту гледжання жыццё ў звычайнай краіне выглядае неяк інакш, але ж яно становіцца ўбачаным яшчэ і гэтым, чэкісцкім позіркам. Разумееце, пра што я?
Калі ж вы запытаецеся, нашто ж вам глядзець тое, што вы кожны дзень пражываеце і так, дык я паспрабую адказаць: а вось дзеля таго самага адчування, што аднойчы і такая навалач заканчваецца, і застаюцца ад яе адны толькі «пакаяльныя» відосікі ды аператыўная здымка.
Аднаго дня яе адшукае кемлівы рэжысёр і адновіць звычайную будзённую вусціш, у якой мы жылі. Каб новыя пакаленні зразумелі, адкуль у нашых сівых галовах такія вось тараканы, ды і каб мы самі ўспомнілі, адкуль выйшлі — вось з гэтага вось, з самага такога незаўважнага, руціннага пекла. Тады мы нанова ацэнім, колькі ўсяго здолелі змяніць. Мы ж здолеем?
budzma.org
